Eenzaamheid is een onderwerp dat steeds vaker in de media opduikt. Die media-aandacht gaat samen met een aantal hardnekkige mythes. Hier zijn ze:
Mythes rond eenzaamheid
Onduidelijkheid in wat we verstaan onder eenzaamheid en verwarring over de feiten staan goede aanpak in de weg. Eenzaamheid is een onderwerp dat steeds vaker in de media opduikt. Die media-aandacht gaat samen met een aantal hardnekkige mythes. Er zou een groei zijn in het aantal ‘eenzamen’, vooral omdat het aantal singles toeneemt. Eenzaamheid zou het grootste probleem zijn van oude mensen (en zo’n artikel wordt dan steevast vergezeld van een triest kijkende oudere). De mythes en de feiten.
1. Eenzaamheid is hetzelfde als alleen zijn
Je kunt je eenzaam voelen in gezelschap, in een relatie, in de klas. Of als je alleen bent. Als je alleen woont hoeft dat absoluut niet te betekenen dat je je eenzaam voelt. Mensen die alleenstaand zijn eenzaam noemen is absurd. Alleen zijn kan soms heerlijk zijn, voor iedereen.
Voor veel mensen is een tijdje alleen zijn iets waar je van opknapt, een gelegenheid om bij te tanken. Dat noemen we over het algemeen introverte mensen. Anderen veren pas op in het gezelschap van mensen, dat is hun manier om bij te tanken. Dat noemen we over het algemeen extraverten.
De wens om af en toe tijd alleen door te brengen is gezond en normaal. Als je je ellendig voelt in je eentje, dan heb je last van eenzaamheid.
2. Sociaal isolement is hetzelfde als eenzaamheid
Sociaal geïsoleerd wil zeggen dat je een klein netwerk hebt. Dat je niemand hebt om op terug te vallen als je ziek of hulpbehoevend bent. Geen familie, geen vrienden, geen bekenden. Dat kan samengaan met eenzaamheid, maar het hoeft niet. Vaak is de situatie (al dan niet onder druk van omstandigheden) zelfgekozen. Sociaal geïsoleerd wil niet zeggen dat je ongelukkig bent, of eenzaam.
Geschat wordt dat van alle mensen die sociaal geïsoleerd zijn zo’n 40% zich ook eenzaam voelt. Hoewel er wel enige overlap is, is het toch een totaal ander fenomeen. Vaak wordt onder ‘eenzame mensen’ verstaan ‘mensen in sociaal isolement’. Dat zijn de mensen die de bezoekjes en de lieve kaartjes van onbekenden krijgen, omdat andere mensen denken dat dit ‘de eenzamen’ zijn…
Eenzaamheid is het nare gevoel dat je hebt als je je te veel alleen voelt. We kennen het allemaal. Eenzaamheid is niets meer dan een seintje van je lichaam dat zegt: kom in actie, zorg voor verbinding! Het probleem eenzaamheid ontstaat als het je niet lukt om die verbinding te maken. Dan wordt het chronisch en is het heel lastig alleen op te lossen.
3. Eenzaamheid neemt toe
Al zo’n vijftig jaar wordt in Nederland regelmatig gemeten hoe eenzaam mensen zich voelen. Tal van grote en kleine onderzoeken laten zien dat er een licht dalende tendens is in het aantal mensen dat zich naar eigen zeggen te vaak eenzaam voelt. Dat is geen reden tot juichen. We hebben het namelijk over een daling van ca. 42% van de bevolking naar ca. 38% van de bevolking.
Nog minder reden tot juichen is er om dat zo’n 10% van de bevolking zich vrijwel dagelijks eenzaam voelt. Zij hebben een vorm van eenzaamheid die niet vanzelf overgaat en die de kwaliteit van leven ondermijnt. Er is dus wel degelijk een groot probleem, maar het is onzin te stellen dat dit probleem de laatste jaren groter wordt.
Het aantal alleenstaanden is in de afgelopen jaren gestaag toegenomen. Er is dus alle reden om aan te nemen dat mensen langzamerhand beter leren omgaan met eenzaamheid. De verwachting dat eenzaamheid alleen maar zal groeien is niet op feiten gebaseerd.
4. Eenzaamheid is altijd erg
Eenzaamheid is op zich geen probleem. Het is net als pijn een waarschuwing van je lichaam. Het is een aansporing om aan je relaties te werken. Mensen helpen zodra ze zich eenzaam voelen is dan ook niet altijd slim. Je moet juist leren het zelf te doen, zelf te bepalen met wie je delen van je leven wilt delen. En daar dan de nodige stappen voor te nemen.
Wie gepamperd wordt, voor wie steeds maar nieuwe vrienden (maatjes) en contactmogelijkheden worden georganiseerd, gaat niet zelf leren de eigen relaties vorm te geven. Zo iemand blijft afhankelijk van hulp en van wat anderen organiseren. Dus hoewel eenzaamheid ellendig kan voelen, is het soms nodig om ons op een nieuw spoor te zetten.
5. Eenzaamheid is een ouderenprobleem
Mythes over eenzaamheid zijn er bij de vleet, maar dit is misschien wel de meest hardnekkige. Over het leven van ouderen bestaan nogal wat vooroordelen. Een van de misvattingen over ouderdom is dat oud en eenzaam bij elkaar hoort. Het is eerder omgekeerd. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen beter met eenzaamheid kunnen omgaan en gelukkiger worden naarmate ze ouder worden. Het idee dat de meeste ouderen eenzaam zijn is volkomen uit de lucht gegrepen.
Wel is het zo, dat naarmate mensen minder mogelijkheden hebben – doordat ze minder financiële armslag hebben, fysiek tot minder in staat zijn en hun netwerk kleiner wordt – de eenzaamheid op zeer hoge leeftijd sterk toeneemt. Van de alleenstaande mannen van 95 jaar en ouder die ongezond zijn en beschikken over een klein netwerk, is een kwart ernstig eenzaam. Maar let wel, dit is een zeer exclusief gezelschap.
Onderzoek heeft uitgewezen dat bij mensen van rond de 20 jaar eenzaamheid het meest problematisch is, als je alle andere factoren die van invloed zijn (zie hierboven) buiten beschouwing laat.
Het meest trieste is misschien wel het feit dat we nauwelijks op de hoogte zijn van de eenzaamheid van (kleine) kinderen, bij een bijna volstrekt gebrek aan onderzoek. Aan de onderstaande tabel te zien (vrij naar Shovestul et al, 2020) is het onwaarschijnlijk dat kinderen geen eenzaamheid zouden kennen, iets wat niet tot alle psychologen is doorgedrongen.
6. Want er is geen medicijn tegen oud en eenzaam zijn…
Neuroplasticiteit is het vermogen van ons brein om nieuwe cellen aan te maken en nieuwe verbindingen te maken en vast te leggen. Het maakt dat we tot onze laatste levensdag nieuwe dingen kunne leren. Daar zijn natuurlijk wel wat voorwaarden aan verbonden. Vaak is willen leren een belangrijke factor als je wilt slagen in het leren van nieuwe dingen. En niet alles is mogelijk. Maar er kan vaak veel meer dan je denkt.
In elk geval is het leren omgaan met eenzaamheid een van de dingen die je tot op zeer hoge leeftijd kunt leren. Dat is goed te zien in de TV serie “Nooit meer alleen” die omroep MAX een aantal jaar geleden uitzond. Daarin werd een groep mensen begeleid met de cursus Creatief Leven, een cursus speciaal om te leren omgaan met eenzaamheid. Er is dus wel degelijk een medicijn tegen eenzaam zijn.
7. Mythe: eenzaamheid komt door de technologie
Technologie is vaak niet meer dan dat: technologie. Een manier om ons met elkaar te verbinden. Net als vroeger mensen bang waren voor de telefoon tien die werd geïntroduceerd, zo zijn nu mensen bang voor de verstorende invloed van facebook en whatsapp op onze contacten. Het is door de bank genomen vrij simpel: heb je contacten, dan kun je die makkelijker onderhouden met nieuwe technologie, heb je ze niet, dan helpt die technologie je ook niet veel.
Nieuwe technologie als gaming en online gokken, daar valt best wat naars over te zeggen. Maar de oorzaak van eenzaamheid is het niet. Het kan wel een vluchtweg zijn voor wie het aan relaties ontbreekt. Maar dat heeft het gemeen met drank en drugs en shoppen en andere vormen van vluchtgedrag. In zijn algemeenheid geldt dat elk uur aan een scherm ten koste gaat van een uur live contact, en dat is meestal een verarming.
8. Eenzaamheid los je op door vriendelijkheid
Eenzaamheid treft een groot deel van de Nederlandse bevolking. Dat heeft zonder twijfel niet alleen persoonlijke gevolgen voor degenen om wie het gaat. Mensen die zich eenzaam voelen zijn in het algemeen angstiger, achterdochtiger, wantrouwiger en doen minder mee met maatschappelijke activiteiten. Mensen die zowel eenzaam als geïsoleerd zijn hebben geen netwerk waar ze een beroep op kunnen doen in geval van nood. Ze doen dan een beroep op de overheid. Of ze doen dat juist niet en dat vinden we dan ook weer een probleem. Deze laatste groep is echter zeer klein, veel kleiner dan de meeste mensen denken.
Uit het voorgaande is al gebleken dat het onzin is te veronderstellen dat de meeste ouderen last hebben van eenzaamheid. Het is dan ook zeer de vraag of het verstandig is om op alle ouderen af te stappen met de vraag of zij zich eenzaam voelen. Op basis van een misplaatste stereotypering benader je dan mensen die zich helemaal niet eenzaam voelen. De kans bestaat dat zij daardoor hun situatie opeens als een probleem ervaren. Zo maak je de mythe alleen maar groter. (Maar lief zijn voor een ander is altijd fijn!)
9. De overheid doet zo veel aan eenzaamheid
De Rijksoverheid heeft ervoor gekozen het probleem eenzaamheid, dat een volksgezondheidsprobleem van de eerste orde is, toe te wijzen aan gemeenten en aan de markt. Met het programma Eentegeneenzaamheid zegt de overheid:
“Met de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid slaan bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheidsinstellingen de handen ineen om eenzaamheid onder ouderen te verminderen”.
Het gaat dus om ouderen, om bewustwording, om het aansporen lief te zijn voor elkaar. Het gaat om een bewustwordingscampange, niet om het verbeteren van de volksgezondheid. Dus nee, de overheid doet vrijwel niets aan eenzaamheid.
10. Er is al zo’n enorm hulpaanbod
Dat geldt zeker als het gaat om de aanpak van eenzaamheid in het kader van het welzijnswerk. Alleen, keer op keer blijkt uit onderzoek en peilingen dat de hulp die aangeboden wordt bij eenzaamheid vrijwel niet helpt. Het zal inmiddels wel duidelijk zijn dat dat voor een dele komt doordat eenzaamheid wordt verward met alleen zijn en met sociaal isolement, en dat bovendien ouderen tot ‘doelgroep’ worden bestempeld, terwijl 90% van het probleem eenzaamheid niet bij ouderen ligt. Wie zich baseert op mythes begeeft zich in sprookjesland.
Voor iedereen die zich bezighoudt met de begeleiding van cliënten is het verstandig zich te oriënteren op de specifieke aanpak die nodig is om mensen die zich eenzaam voelen echt effectief te helpen. Aan werkelijke hulp is enorme behoefte. Het is te hopen dat de deskundigheid over dit onderwerp in de nabije toekomst zal groeien. Zodat die anderhalf miljoen mensen die graag hulp zou hebben, ergens terecht kunnen.
11. De huisarts weet het wel
Als het echt een gezondheidsprobleem was, zou mijn huisarts er wel van af weten. Een begrijpelijke uitspraak, maar helaas niet juist. The Lancet schreef er in 2018 over. Maar zoals met zo veel onderwerpen die het daglicht zien, duurt het soms jaren en jaren voordat de mensen in het veld het probleem zien en gaan handelen.
Huisartsen worden wel op de hoogte gebracht van het probleem eenzaamheid bij ouderen, maar voor volwassenen, kinderen en jongeren is nauwelijks aandacht. Te vaak worden er nog simplistische adviezen gegeven als: meer onder de mensen komen en vrijwilligerswerk gaan doen.
Helaas, de huisarts weet het (meestal) niet.
Mythes bij eenzaamheid…
Dit waren er zo maar een aantal. Er zijn er nog meer, die lees je in het boek De Eenzaamheidsparadox.
