In zorg en welzijn is meer kennis van eenzaamheid nodig
Al ruim voor de coronacrisis was bekend dat het bestrijden van eenzaamheid een van de grootste gezondheidsuitdagingen van onze tijd is. Internationaal neurowetenschappelijk onderzoek toont de laatste twintig jaar herhaaldelijk aan dat verbindingen met andere mensen cruciaal zijn voor onze fysieke en mentale gezondheid.* Het menselijk lichaam is een ongelooflijk mooi systeem dat zich ontwikkeld heeft met de ‘bedrading’, het zenuwstelsel, van een groepsdier.
Door Annet Gijsman
Ik ben geen neurowetenschapper, maar er zijn boeken en artikelen genoeg die beschrijven hoe onze zenuwcellen samenwerken met tal van organen die stoffen in onze bloedbaan brengen. Neurotransmitters en hormonen, zelfs ons DNA draagt daaraan bij. Een ding is duidelijk: Op het moment dat mensen zich eenzaam, afgewezen, buitengesloten of in de steek gelaten voelen wordt eenzelfde gebied in de hersenen actief als bij pijn.* Dit is een alarmsignaal: er is op dat moment iets mis, een essentiële menselijke basisbehoefte aan verbondenheid met andere mensen is niet vervuld. Au!
Chronische stress
Als het mensen om welke reden dan ook niet lukt om iets te doen aan de pijn van eenzaamheid, te beschouwen als een evolutionair signaal, raakt dit ‘oude’ systeem verstoord. Je kunt het vergelijken met chronische pijn en er komt ook chronische stress bij kijken. Dit klinkt al best ernstig, het is echter nog verontrustender dan het klinkt. Als mensen langere tijd (bijv. meer dan een half jaar) veel eenzaamheid ervaren, zonder dat er verbetering optreedt, verandert de werking van de hersenen. Het is o.a. oxytocine, in de volksmond bekend als het knuffelhormoon, dat anders gaat werken.
Immuunsysteem verzwakt
De werking van het immuunsysteem gaat achteruit. Het risico op hoge bloeddruk, depressie en de ziekte van Alzheimer neemt toe. Mensen kunnen niet zo gemakkelijk meer genieten van het contact met andere mensen, ze ervaren minder vertrouwen in zichzelf en anderen. Ze na verloop van tijd terecht komen in een negatieve spiraal van eenzaamheid die niet gemakkelijk te doorbreken is.
Kennis ontbreekt
Medewerkers in zorg en welzijn krijgen vaak te maken met mensen die last van eenzaamheid hebben. Eenzaamheid komt in de gewone populatie veel voor (zo’n 50%) en het is waarschijnlijk dat cliënten en bezoekers van zorg en welzijn er vaker dan gemiddeld last van hebben. Toch is de kennis vanuit de neurowetenschap en de gevolgen daarvan voor de aanpak van eenzaamheid bij de meeste medewerkers zorg en welzijn niet bekend.
Mijn eigen ervaring
Zelf werkte ik zo’n twintig jaar in het welzijnswerk voor ouderen. Mijn eerste opdracht in Leiden was de organisatie van een symposium over eenzaamheid. We hadden Jenny Gierveld en Tineke Fokkema uitgenodigd. Zij hadden samen met Theo van Tilburg in 2001 – 2005 onderzoek gedaan naar activiteiten voor eenzame ouderen. De resultaten waren verontrustend: er waren nauwelijks effectieve interventies tegen eenzaamheid bij.
Stimuleren
Tijdens mijn werk bij Radius in Leiden zetten mijn collega’s en ik ons in om ouderen tijdig te stimuleren om maatschappelijk actief te blijven. We werkten regelmatig mee aan landelijke programma’s zoals Actief ouder worden (project Zilveren krachtcentrale), waren goed op de hoogte van levensfase- en generatiekenmerken en het belang van beweging en zingeving. We liepen voorop bij het ontwikkelen van preventieve huisbezoeken. We zetten ons in voor projecten om mensen te stimuleren hun sociale netwerken te versterken. We bereikten samen met partnerorganisaties mooie resultaten voor ouderen uit niet westerse culturen. Radius had in die tijd vele honderden vrijwilligers die goed werk deden.
Nieuw verhaal
Jeannette Rijks verdiepte zich intussen al die jaren, met een sterke focus en zeer veel inzet, in alle internationale onderzoeken over eenzaamheid. Zij vertelde toen al het nieuwe verhaal. Zij begreep beter dan wie ook in Nederland waarom al die goedbedoelde projecten en activiteiten de eenzaamheid niet wegnamen. Verandering bleek echter absoluut niet gemakkelijk. De manier waarop Jeannette Rijks soms bevlogen haar punt maakte, haar strijdbare houding maar zeker ook de nieuwe visie riepen bij velen weerstand op. Anderen, zoals Josja Biessen, ik zelf en de andere specialisten eenzaamheid die door Jeannette en Josja zijn opgeleid, verdiepten zich van harte in de verzamelde nieuwe kennis en werden een soort mede-pioniers.
Pionier
Jeannette was de eerste in Nederland die al jarenlang riep dat eenzaamheid bij alle leeftijdsgroepen veel voorkomt. Ze liet de aantallen zien, in plaats van alleen de percentages. Ze schreeuwde van de daken wat een groot gezondheidsprobleem ontstond door langer durende eenzaamheid. Echter, ze deed veel meer dan dat. Jeannette Rijks ontwikkelde op eigen kracht, zonder subsidies, niet alleen een opleiding, maar ook een aanpak tegen eenzaamheid die wel werkt.
Cursus
Al haar kennis bundelde zij samen in een cursus van acht lessen om mensen te helpen zelf iets te doen aan de door hen ervaren eenzaamheid. Acht lessen tjokvol helpende zaken inclusief een unieke manier van coachen in een groep. De cursus kreeg in 2022 erkenning als een goed onderbouwde interventie tegen eenzaamheid. *
Specialisten Eenzaamheid
Steeds meer gemeenten en gelukkig ook steeds meer welzijnsorganisaties schakelen tegenwoordig specialisten eenzaamheid van de school van Jeannette Rijks in. Zij zijn niet alleen gecertificeerd om deze cursus, Creatief Leven, te geven. Ze verzorgen ook presentaties, trainingen, workshops of adviseren gemeenten over een plan van aanpak. In Leiden heeft Radius het stokje doorgegeven aan Incluzio Leiden, die de cursus sinds dit jaar ook aanbiedt.
Meer plaatsen
In Katwijk staat Maatjes op Maat in de startblokken met een eigen specialist in opleiding. Humanitas heeft in enkele gemeenten specialisten in dienst. In IJsselstein werkt stichting Pulse al jaren zo, net als Welzijn Lelystad en MEE Vivenz in Dordrecht. Stichtingen voor welzijn (ouderen) in Veldhoven, Hoogezand en Bergen hebben een specialist in dienst. Ook organisaties voor psychologische hulp of maatschappelijk werk zoals Kwadraad Lansingerland of GGZ Noord Holland Noord lopen al voorop.
Wie volgt?
Welke grote en kleine welzijnsorganisaties volgen? Gemeenten kopen de cursus soms zelf in. Lees hier hoe dat in zijn werk gaat. Enkele zorgorganisaties (Hulp in Gelderland, Zuyderland Thuiszorg) en gemeenten hebben al een specialist eenzaamheid in dienst. Gelukkig is er een groot aantal ZZP-ers opgeleid om te voorzien in de vraag van gemeenten waar nog geen specialist eenzaamheid in werkt. Je vindt ze hier.
Referenties:
