Existentiële eenzaamheid is een term die voor meerdere interpretaties vatbaar is. Het beschrijft meestal de eenzaamheid die nu eenmaal ten diepste is verbonden met het mens-zijn. (Zie bijvoorbeeld Mayers & Svartberg, 2001). Of dit werkelijk een andere vorm van eenzaamheid is dan andere, is de vraag.
Existentiële eenzaamheid, de term is de laatste tijd populair geworden. Dat betekent meestal dat er heel veel mensen zijn die er iets heel anders onder verstaan. Dat klopt ook hier.
Van alle soorten eenzaamheid is dit misschien wel de minst grijpbare. Wat we onder existentiële eenzaamheid verstaan hangt een beetje af van degene die de term gebruikt.
Existentieel feit
Je zou kunnen zeggen dat eenzaamheid als fenomeen (het signaal dat je vertelt dat je te zwak verbonden bent met anderen) een existentieel feit is: ieder mens kent het, het is een onderdeel van het leven, van onze existentie, zoals ook honger en dorst onderdeel zijn van het leven. Zo beschouwd is eenzaamheid, op welke wijze ze zich ook voordoet. een existentieel gegeven. In deze visie is eenzaamheid een signaal van kans op verandering, een uitnodiging tot persoonlijke groei. Deze opvatting is de mijne.
Dat betekent dan ook dat ik van mening ben dat eenzaamheid een existentieel fenomeen is, dat kan optreden als existentiële behoeften, namelijk die aan verbondenheid met andere mensen, niet zijn vervuld. Daarmee sluit ik aan bij de opvatting van Perlman en Peplau (1981).
Existentiële staat-van-zijn
Een andere opvatting gaat uit van een andere visie op het mens-zijn. Dan is eenzaamheid als het ware een staat van zijn, waarbij sommige mensen vinden dat die staat-van-zijn de natuurlijke staat van de mens is. Zo stelt Ben Mijuskovic, de hedendaags Amerikaans filosoof die zich al jaren verdiept in het onderwerp, dat eenzaamheid ons lot is en dat we ons hele leven (wanhopig) zoeken naar verbinding. Deze opvatting hangt nauw samen met de ideeën die door Sartre zijn gepostuleerd, met zijn visie op de mens als ten diepste een eenzaam wezen. De term existentialisme komt uit die stroming voort. Het atheïstisch Humanisme vindt hierin haar oorsprong.
Soort eenzaamheid
Weer een andere opvatting, die in Nederland momenteel door de Humanistische stroming wordt gekozen is de idee dat het hier gaat om een bepaald ‘soort’ eenzaamheid. Deze hangt samen met de opgaven, vragen en moeilijkheden die het leven ons stelt en die ons (diep) eenzaam kunnen maken. Confrontaties met angst of de dood bijvoorbeeld.
Existentiële eenzaamheid heeft in deze visie betrekking op de wijze waarop iemand in het leven staat en zich verhoudt tot zichzelf en anderen. Het hoeft niet uitsluitend negatief te zijn; het kan ook mogelijkheden bieden voor innerlijke groei. In deze visie zijn er meerdere soorten eenzaamheid te onderscheiden. Vaak wordt dan het onderscheid gemaakt tussen emotionele, sociale en existentiële eenzaamheid.
Marleen Moors beschrijft het bijvoorbeeld zo:
Existentiële eenzaamheid is bestaans-eenzaamheid die tot uiting komt in grenssituaties, zoals verlies, anticipatie, grote verantwoordelijkheid, diep geluk, rouw en tijden van grote verandering. Existentiële eenzaamheid is het gevoel je zijnsvragen en zijnskwesties niet met een ander te kunnen delen en teruggeworpen te zijn op jezelf zonder te kunnen vluchten in een symbiose met de ander of met een ideaal. In een verontrustende situatie die het Zelf confronteert met de eigen kwetsbaarheid, bijvoorbeeld het verlies van een geliefd persoon, is existentiële eenzaamheid niet zeldzaam omdat het individu ook geconfronteerd wordt met de eigen sterfelijkheid en machteloosheid.
Meer opvattingen, minder helderheid
Zo zijn er op de wereld nog veel meer opvattingen van existentiële eenzaamheid. Ze zijn belangrijk, omdat de opvatting over wat eenzaamheid is voor een groot deel bepaalt wat je als oplossing voor eenzaamheid aandraagt. Wie vindt dat eenzaamheid ‘nu eenmaal ons lot is’, zal niet snel geloven in een manier om er aan te ontkomen. Zo iemand zal ook niet snel vinden dat een ander ‘geholpen’ moet worden. Hulp zal in dat geval eerder bestaan uit troosten en iemand helpen zich bij het lot neer te leggen.
Wikipedia geeft aan dat existentiële eenzaamheid zich vooral aan ons voordoet in situaties van crises, in omstandigheden waarin mensen hun basale behoeften vervuld zien. Hierin is weer de tragiek te zien van de opvatting dat onze basisbehoeften vervuld kunnen zijn als aan onze behoefte aan verbondenheid niet is vervuld.
Het is juist de onvervulde behoefte aan verbondenheid die ons het idee geeft dat we eenzaam zijn in een eenzaam universum. Het is een idee. Je kunt er een ander idee tegenoverstellen. Dit idee bijvoorbeeld.
