Verlegen

Verlegen en eenzaam, het lijkt wel bij elkaar te horen. Dat hoeft niet. Het is verstandig iets aan verlegenheid te doen als het jou eenzaam maakt.

Lastig onderwerp

Als het over anderen gaat, dan is het tot daaraan toe, maar onze eigen verlegenheid en eenzaamheid… dat is heel iets anders. We hebben er onbewust zo onze ideeën over. Eenzaamheid lijkt iets van ouderen te zijn, terwijl verlegenheid iets van kinderen is. Beide ideeën zijn fout. Verlegenheid, net als eenzaamheid, komt in de hele bevolking voor.

Wetenschap

In de wetenschap wordt verlegenheid sociale angst genoemd, namelijk de gespannenheid in sociale situaties. Er is verlegenheid die altijd aanwezig is, of alleen in bepaalde situaties of bij bepaalde mensen. Er is verlegenheid die je hele leven in zekere mate bij je blijft of verlegenheid die met de jaren verdwijnt. Als verlegenheid uit de hand loopt kan het tot een sociale fobie worden.

Sociale fobie is ook maar een woord

De gedachte aan een feestje kan je al ziek maken. Een kop koffie drinken in gezelschap zit er niet in, want de koffie klotst uit je kopje van de zenuwen. Als het extreem wordt zit je voor altijd thuis. Je snapt wel dat je dar iets aan moet doen, want dat dat in eenzaamheid uitmondt zal wel duidelijk zijn.

Je kunt verlegenheid charmant noemen, en inderdaad, als je afzet tegen het andere extreme: superbrutaal, dan is een beetje verlegenheid al gauw leuker. Maar meestal wil je ervan af. Van dat blozen, trillen en opzien gen dingen. Je kan eens kijken bij de vereniging van verlegen mensen.

Sociale angst hebben wil zeggen dat je je angstig en gespannen voelt en daardoor problemen hebt in het omgaan met andere mensen. Vaak wordt dan een onderscheid gemaakt in: non-assertief, verlegen of sociale fobie. Ze hebben allemaal gemeen dat het problemen zijn in de sociale contacten, maar ze hebben wel elk hun eigen kenmerken. Zeggen wetenschappers.

Waardering

Verlegenheid is in een samenleving waar bescheidenheid en terughoudendheid bijzonder gewaardeerd worden een hooggewaardeerde deugd. Hoe assertiever en meer uitgesproken een samenleving, des te meer is verlegenheid een trekje dat het zelfvertrouwen ondermijnt.

Wie in onze maatschappij verlegen is (of bescheiden, of timide, of gewoon erg introvert) krijgt al gauw signalen dat er iets niet in de haak is. Dat doet de verlegenheid bepaald niet afnemen. Wie zichzelf respecteert zal zich niet willen omvormen tot een uitbundig type. Toch is er een reden om er wel iets aan te doen. Als je je te veel eenzaam voelt door verlegenheid, dan heb je een probleem.

Bloosangst, trilangst, spreekangst en meer

Veel blozers zien hun blozen als een tekortschieten en vermijden veel sociale situaties. Al vinden anderen hun blozen nog zo charmant, zij raken erdoor geblokkeerd. Heb je last van trilangst, dan ben je bang dat andere mensen je handen zien trillen. Dat is tenslotte een teken van onzekerheid… Nonsens, maar toch, je gaat situaties ontwijken. Spreekangst heb je als je als de dood bent dat anderen je zien spreken. Dichtklappen, en vooral: angst om dicht te klappen.

Niet-assertief

Niet-assertief zijn betekent dat je niet altijd weet wat je in een bepaalde situatie moet zeggen. Dat je met de mond vol tanden staat. Dat je bijvoorbeeld pas na dat gesprek precies weet wat je had willen zeggen, maar nu is het te laat. Je hebt al ja gezegd op het verzoek. En nu heb je de pest in. Als dat eens een keer gebeurt is dat heel normaal. Niemand is perfect, iedereen heeft deze ervaringen. Maar als zoiets geregeld gebeurt, als je er last van hebt, is het goed te weten dat aan non-assertief gedrag (want zo heet dat) wat te doen is.

Als je er niets aan doet, heb je grote kans dat je gefrustreerd raakt. Je bent dan niet in staat de dingen die je wilt bereiken in het leven echt voor elkaar te krijgen. Een andere mogelijkheid is dat je zo gefrustreerd raakt dat je al je opgekropte ergernis er in één keer uitgooit en juist agressief wordt. Dat lucht even op, en je krijgt waarschijnlijk op korte termijn ook wel wat je wilt, maar agressief gedrag roept weer agressief gedrag bij anderen op, waardoor het resultaat uiteindelijk ook niet geweldig is.

Therapie

Al deze sociale angsten kun je te lijf gaan met behulp van therapie. Er zijn verschillende benaderingen voor, afhankelijk van de ernst van de klachten en niet te vergeten van de opleiding van de therapeut. De ene gelooft heilig in het één, de ander zweert bij het ander. Sta je stijf van angst, zoek dan met behulp van je huisarts een goede therapeut.

Bijna tien procent van de bevolking krijgt ergens in zijn of haar leven last van een sociale-angststoornis. Je bent dan bang dat andere mensen je vreemd of raar vinden, of je bent juist bang je hun eigen reactie als je gezelschap van anderen bent. Dat uit zich dan in bijvoorbeeld angst om te gaan trillen of blozen voor een groep mensen.

Overeenkomsten in hersenactiviteit

Zo’n sociale-angststoornis – of ‘extreme verlegenheid’ – blijkt voor een deel erfelijk te zijn. Hebben je ouders last van verlegenheid, dan is de kans groot dat jij er ook mee zit. Wie extreem verlegen ouders heeft, heeft een grotere kans op dezelfde verschijnselen. Maar omdat  ‘sociale angststoornis;  niet een heel erg afgebakend begrip is, is het moeilijk om specifieke genen te vinden, die daarbij betrokken zijn. 

Ontwikkelingspsychologe Harrewijn heeft in haar onderzoek in 2018 laten zien dat  hersenactiviteit bij een ‘aanval’ van extreme verlegenheid ook erfelijk is en gerelateerd is aan sociale angst. De hersenactiviteit van familieleden met extreme verlegenheid vertoonde duidelijke overeenkomsten.

Verlegenheid prikkelen

Harrewijn onderzocht voor haar dissertatie in totaal 134 mensen uit negen verschillende families waarvan sommige leden te maken hebben met sociale fobie. Voordat ze zogeheten EEG-scans maakte van de hersenen, werd de extreme verlegenheid van de proefpersonen geprikkeld. Voor de eerste opdracht vertelde ze de deelnemers aan het experiment dat hun portretfoto beoordeeld zou worden door een leeftijdsgenoot. Voor de tweede opdracht moesten de proefpersonen een filmpje maken over hun goede en slechte eigenschappen, welke ook beoordeeld zou worden door een leeftijdsgenoot.   

Corticale en subcorticale gebieden

Die beoordeling door leeftijdsgenoten vond uiteindelijk niet plaats, maar de dreiging was voldoende om het stressniveau bij de deelnemers flink op te voeren. Dat was bijvoorbeeld te zien aan de hersenactiviteit vlak voor het maken van een filmpje, die bij deelnemers met sociale angst met name tussen de corticale en subcorticale gebieden in de hersenen verhoogd was. Harrewijn: ‘Waar het corticale gebied vooral de controle reguleert, gaat het subcorticale gebied juist over emotie. Het lijkt erop alsof beide gebieden strijden om de aandacht.’

Kopieergedrag

‘Deze bevindingen helpen toekomstig onderzoek naar de genetische achtergrond van sociale angst’ zegt Harrewijn. ‘Deze hersenactiviteit is specifieker dan de stoornis, en wordt dus waarschijnlijk beïnvloed door minder genen. Al kan de hersenactiviteit ook een kwestie zijn van kopieergedrag in plaats van genetische overeenkomsten: wellicht kan een kind van extreem verlegen ouders dat gedrag ook aanleren. Vervolgonderzoek moet uitwijzen of we deze hersenactiviteit al zien bij kinderen voor ze sociale-angststoornis ontwikkelen, zodat we hen zo vroeg mogelijk kunnen helpen’.

Tikje relativering

Het zou niet de eerste keer zijn dat onderzoek naar erfelijkheid ‘keiharde bewijzen’ vond, terwijl dat later weer genuanceerd werd. 

Als het gaat om erfelijkheid, eenzaamheid en verlegenheid is het goed dit te onthouden: Als een bepaalde trek ‘erfelijk is’, wil dat zeggen dat je in dezelfde omstandigheden als een ander, eerder last hebt van verlegenheid of eenzaamheid. Maar het betekent absoluut niet dat je ‘nu eenmaal’ eenzaam of verlegen bent. Het zijn allebei condities waarbij de buitenwereld (nurture) meer invloed heeft dan je genenpakketje.  Dat betekent dat je beide kunt veranderen. Hulp kan daarbij net het verschil maken tussen je leven lang doorploeteren en ervan af komen. 

Ziekmaker

Eenzaamheid door verlegenheid maakt ziek. Het maakt dat je je terugtrekt, dat je minder contacten hebt dan je zou willen en dat je minder plezier hebt in je leven dan zou kunnen. Daarom is het verstandig toch iets aan verlegenheid te doen als het jou eenzaam maakt. Je hoeft heus je wezenlijke zelf niet te veranderen. Vaak is een boost voor je zelfvertrouwen al genoeg.

Heb je last van eenzaamheid en verlegenheid, dan is het programma Creatief Leven zeker iets voor jou. Ga je echt erg gebukt onder verlegenheid, dan is een psycholoog een verstandige keus.

Kom op voor jezelf.