Eenzaamheid bij ouderen (achtergrondartikel)

Eenzaamheid voelt niet anders in je jeugd of op hoge leeftijd. Maar er zijn verschillen. Dit is waar ouderen mee te maken hebben.

Oud een eenzaam, het wordt wel en één adem genoemd. Dat is niet terecht. Veel (zeer) oude mensen voelen zich eenzaam. Maar het merendeel voelt zich absoluut niet eenzaam. En er zijn vele malen meer mensen onder de zeventig die zich eenzaam voelen dan 75-plussers. Dat neemt niet weg dat bij ouderen eenzaamheid vaak een onbesproken verdriet is.

Eenzaamheid voelt niet anders, of je nu oud of jong bent. Maar en zijn verschillen. Die hangen samen met de twee factoren die belangrijk zijn bij het oplossen van eenzaamheid, namelijk enerzijds de eigen competenties in het omgaan met relaties en anderzijds de omgeving. Zit je in een omgeving die het je belemmert om met mensen om te gaan, dan kunnen je competenties nog zo goed zijn, daar kun je dan geen kant mee op.

Competenties

Eenzaamheid aanpakken vraagt een aantal dingen van je. Om te beginnen dat je herkent dat het eenzaamheid is waar je last van hebt. Dan dat je weet wat je daar aan kunt doen (relaties herstelleen, onderhouden, oppoetsen, nieuwe maken). Dan dat je weet welk soort relatie op dit moment voor jou je behoefte zal vervullen en vervolgens dat je weet hoe je daar vorm aan kunt geven. Dat is nogal wat.

Die competenties heeft lang niet iedereen. Dat is ook precies de reden dat er zo enorm veel eenzaamheid in de wereld is: het ontbreekt ons aan de opvoeding in het omgaan met onszelf en met anderen. Langzamerhand is dat aan het veranderen. Maar vele oudere mensen hebben hun hele leven geen idee gehad dat ze sturing aan hun eigen leven kunnen geven en dat ze het waard zijn om dat te doen.

Competenties leren

Wij mensen leren tot onze laatste snik. Het is waar wij mensen goed in zijn. Dus ook oudere mensen kunnen tot op heel hoge leeftijd competenties leren, ook die te maken hebben met het oplossen van eenzaamheid. Als je in een omgeving leeft die dat niet weet, of war de nadruk ligt op lijdzaam wachten tot je bezoek krijgt, dan is dat niet bevorderlijk voor het leren van nieuwe competenties. Veel ouderen leven in zo’n omgeving.

Te oud

Hoe verdrietig ook, veel mensen zijn te oud om nog nieuwe dingen te leren. Dementie maakt dat we heel lastig nieuwe dingen leren. Zo zijn er allerlei omstandigheden die het voor ouderen moeilijk maakt nieuwe relaties aan te gaan. Maar de eerste keus bij het aanpakken van eenzaamheid is: competenties leren. Pas las blijkt dat mensen dat niet meer kunnen, komen andere vormen van hulp in aanmerking.

Een andere situatie, die veel voorkomt is dat mensen de overtuiging hebben dat ze iets meer kunnen leren. ‘Ach kind, daar ben ik te oud voor…’ Goede voorbeelden kunnen hier wonderen doen, maar uiteindelijk is het de persoon zelf die beslist over he eigen leven.

Afleiding en steun

Het is een groot goed dat veel mensen hun hart openstellen. Ze doen vrijwilligerswerk en bezoeken af en toe een ouder iemand die alleen is. Een bezoekje, praatje, een boodschap… Deze vorm van afleiding en steun is fantastisch voor al die mensen die niet in staat zijn de competenties te leren om hun eigen eenzaamheid te verhelpen. Het is soms zo eenvoudig om wat voor een ander te betekenen. Het is hartverwarmend en mooi.
Eenzaamheid verhelpen doet het echter niet.

Omstandigheden

De tweede oorzaak waardoor mensen hun eigen eenzaamheid niet kunnen oplossen zijn de omstandigheden waarin iemand leeft. Niet mobiel zijn, een ontoegankelijk huis hebben, een zintuiglijke beperking hebben zoals (gedeeltelijk) doof zijn of gezichtsbeperkt, het zijn allemaal omstandigheden die maken dat mensen er niet in slagen hun eigen eenzaamheid op te lossen. Daarbij kun je een onderscheid maken tussen ‘harde’ en ‘zachte’ omstandigheden.

Harde omstandigheden

Niet-veranderbare zaken kun je als harde omstandigheid beschouwen. Blindheid is meestal blijvend. Dat is een harde omstandigheid. Maar aan een slecht gehoor, een enorm belemmering voor sociaal verkeer, is vaak nog heel wat te doen. Een onpraktisch huis kan enorm belemmerend zijn voor het hebben van sociale contacten. Als verhuizen geen optie is, dan is dat een harde omstandigheid.

Iemand kan door lichamelijk onzekerheden (denk aan een stoma of bewegingsbeperking) het gevoel hebben dat ‘er nu eenmaal niets aan te doen is’, terwijl er kansen zijn om daar een weg in te vinden. Dan blijkt wat een harde omstandigheid was, opeens toch te kunnen veranderen.

Zachte omstandigheden

Menen hebben vaak het gevoel dat ‘het nu eenmaal zo is’, terwijl er wel degelijk mogelijkheden zijn om verandering te brengen in de situatie. Een ander huis, een middel tegen gasvorming, een gehoorapparaat, het zijn allemaal middel om de zachte omstandigheden aan te passen.

Belangrijk, want als de omstandigheden zo zijn dat mensen hun competenties kunnen gebruiken om hun relaties op peil te houden is daarmee de aanpak van eenzaamheid in feite uitgevoerd. Mits de competenties aanwezig zijn… Eenzaamheid bij ouderen wordt te vaak gezien al onoverkomelijk, terwijl er veel mogelijkheden zijn om er wat aan te doen.

Langdurige eenzaamheid

Als mensen zich langer eenzaam voelen, of uit eerder tijd een gevoel van eenzaamheid hebben meegenomen, dan is er vrijwel altijd een extra probleem. Da is eenzaamheid namelijk chronisch geworden, en dat heeft grote consequenties. Voor de persoon zelf, maar ook voor de manier waarop eenzaamheid kan worden aangepakt. Doordat hier een complex van factoren speelt is het nodig om professionele hulp te hebben bij het aanpakken van eenzaamheid.

Bij ouderen spelen zaken die bij jongeren niet aan de orde zijn: een ander levensperspectief, verminderde zintuiglijke waarneming, vaak lichamelijke ongemakken. Dat maakt soms dat de aanpak van eenzaamheid gezien wordt als secundair. Dat is jammer, want eenzaamheid aanpakken kan een leven enorm verlichten en de overige klachten verminderen.

Het kost soms even moeite om niet de onmogelijkheden te zien, maar door de problemen heen te kijken en te zien wat er wel mogelijk is. Dat is vaak veel meer dan je zelf denkt.

Bezoekjes lossen geen eenzaamheid op

Eenzaamheid is een gemeen verschijnsel. Wie zich eenzaam voelt kan lang niet altijd geholpen worden met een bezoekje. Sommige mensen, ook oudere mensen, vullen hun dagen met allerlei activiteiten om de eenzaamheid niet te voelen. Eenzaamheid is echter het signaal dat zegt dat we een zinvolle verbintenis missen. Afleiding zoeken lost dat tekort niet op.

Wie een verlies heeft geleden zal eenzaamheid accepteren een realiteit die hoort bij liefhebben. Bij verbondenheid hoort altijd het risico van verlies. Eenzaamheid komt in de nasleep van verlies bijna altijd om de hoek kijken. Als eenzaamheid echter te lang duurt, is het zaak er iets aan te doen. Bezoekjes, hoe goed bedoeld, zijn dan niet de oplossing.

Eenzaamheid bij ouderen

Of je nu jong bent of oud, eenzaamheid is verdriet. We hebben mensen in ons leven nodig die ons het gevoel geven dat we verbonden zijn met anderen. Wat voor verbindingen dat zijn, waar we behoefte aan hebben, is een individuele zaak. Wie werkelijk iets wil doen aan eenzaamheid zal op zoek moeten gaan naar mensen die ons die verbinding bieden. Wie dat niet alleen kan moet op zoek naar hulp. Dit gegeven is een realiteit voor ieder mens, ongeacht leeftijd.

Sociaal actief blijven

De kunst is om sociaal actief te blijven. Anderen opzoeken, erop uit gaan, zorgen voor contact met mensen die er toe doen voor jou, dat is de goede aanpak van eenzaamheid. Wachten tot er iemand op bezoek komt is een strategie die afhankelijk maakt en daar schiet je over het algemeen niet veel mee op.

De kans dat er toevallig een vrijwilliger bij jou op bezoek komt waar je echt bij van wordt, iemand waar je werkelijk ene relatie mee wilt hebben, die is minder groot dan wanneer je zelf besluit met wie je wilt omgaan. Daarom is het goed om zelf het initiatief te nemen. En wie niet goed weet hoe, kan het best contact opnemen met een specialist eenzaamheid.