Eenzaamheid bij kinderen: oorzaken, gevolgen en het belang van deskundigheid
Inleiding
Gelukkig is er de laatste jaren naast aandacht voor eenzaamheid bij ouderen ook steeds meer aandacht voor eenzaamheid bij jongeren. Maar eenzaamheid bij kinderen is een onderwerp dat onvoldoende aandacht krijgt. Onder eenzaamheid verstaan we “het fysiek ervaren van het verbreken van patronen van verbondenheid met andere mensen” (Rijks, 2004). En ja, ga dat maar eens onderzoeken bij kleine kinderen. Onderzoek naar eenzaamheid bij kinderen is zeldzaam, deels omdat het moeilijk is om te begrijpen wat kleine kinderen precies voelen. Maar een belangrijkere oorzaak is dat veel psychologen en psychiaters, beginnend bij Weiss in 1973, geloven dat eenzaamheid pas in de adolescentie begint. Deze denkfout heeft verstrekkende gevolgen voor de diagnose en behandeling van eenzaamheid bij kinderen.
Oorzaken van eenzaamheid bij kinderen
Eenzaamheid bij kinderen kan verschillende oorzaken hebben. Enkele belangrijke oorzaken zijn:
Gebrek aan emotieregulatie
Baby’s kunnen zich intens eenzaam voelen. Ga maar na: in hun wereld zijn nog maar een paar relaties, die eigenlijk hun hele wereld uitmaken. Als een van de mensen waar jouw hele leven van afhankelijk is, even niet beschikbaar is, terwijl jij daar wel behoefte aan hebt, dan is er geen alternatief, dan ben je intens verdrietig. Een huilende baby vraagt om aandacht en troost, al is het maar heel even. Door je kind te troosten als het verdrietig is, leer je je kind dat emoties je niet hoeven te overweldigen, maar dat je getroost kunt worden. Een baby kan de eigen emotie nog niet regelen, dat is iets wat je als kind moet leren van je ouders.
Fout voorbeeld
Soms wordt beweerd dat eenzaamheid genetisch is. Dat is gedeeltelijk waar. Maar de invloed van de omgeving is van groter invloed. Zo kun je de aanleg van je ouders hebben geërfd om je eerder eenzaam te voelen dan iemand anders in dezelfde omstandigheden, maar het wil niet zeggen dat jij dan ook altijd eenzaam zult zijn. Van groter belang is zelfs dat je ouders zich eenzaam voelen. Dat is namelijk een grotere voorspeller van eenzaamheid. Er is zelfs onderzoek dat erop wijst dat meisjes het voorbeeld van hun moeder volgen, terwijl jongens meer op hun vader lijken als het gaat om eenzaamheid. Eenzame ouders, eenzame kinderen.
Gebrek aan sociale vaardigheden
Kinderen die moeite hebben met het ontwikkelen van sociale vaardigheden kunnen zich geïsoleerd voelen. Ze weten niet hoe ze contact moeten leggen met leeftijdsgenoten of hoe ze vriendschappen moeten onderhouden. Dit kan leiden tot een vicieuze cirkel waarin ze steeds eenzamer worden omdat ze minder sociale interacties hebben om van te leren.
Familiaire problemen
Problemen thuis, zoals echtscheiding, financiële stress of emotionele verwaarlozing, kunnen een grote invloed hebben op het gevoel van eenzaamheid bij kinderen. Kinderen hebben een stabiele en ondersteunende thuisomgeving nodig om zich veilig en verbonden te voelen. Als deze omgeving ontbreekt, kunnen ze zich snel geïsoleerd voelen. In principe is elke verandering in relaties een aanleiding tot eenzaamheid (een verstoord relatiepatroon). Dat hoeft niet problematisch te zijn, maar ook hier geldt: je moet ermee leren omgaan.
Veranderingen in de leefsituatie
Verhuizingen, het wisselen van school of veranderingen in de familie- of thuissituatie kunnen voor kinderen een gevoel van eenzaamheid veroorzaken. Ze moeten hun sociale netwerk opnieuw opbouwen, wat een uitdaging kan zijn en tijdelijk kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid. Kinderen die al met eenzaamheid kampen worden in zo’n situatie nog verder op achterstand gezet.
Pesten en sociale uitsluiting
Kinderen die gepest worden of die worden buitengesloten door hun leeftijdsgenoten, lopen een groter risico op eenzaamheid. Maar wat vaak niet wordt gezien is het feit dat kinderen die zich eenzaam voelen eerder gepest worden en buitengesloten. De vraag is dus wat er eerst was: het eenzaam voelen of het pesten… Beide kunnen ernstige emotionele schade aanrichten en het gevoel van verbondenheid met anderen ondermijnen. Het lijkt voor de hand te liggen het pesten aan te pakken, maar mogelijk is het aanpakken van eenzaamheid effectiever.
Gevolgen van eenzaamheid bij kinderen
De gevolgen van eenzaamheid bij kinderen zijn talrijk en kunnen verregaande effecten hebben op hun ontwikkeling en welzijn. Eenzaamheid heeft nadelig invloed op de ontwikkeling van het brein. Minder sociale competenties kunnen het levenslange gevolg zijn. Maar helaas blijft het daar niet bij. Enkele van de belangrijkste gevolgen zijn:
Emotionele en psychologische problemen
Eenzaamheid kan leiden tot gevoelens van depressie, angst en een laag zelfbeeld. Deze emotionele problemen kunnen op hun beurt leiden tot verdere sociale isolatie, wat de eenzaamheid verergert. Zo zie je dat eenzaamheid in diverse opzichten een vicieuze cirkel vormt.
Slechtere schoolprestaties
Het ligt voor de hand dat het ook op school minder goed zal gaan. Kinderen die zich eenzaam voelen, kunnen moeite hebben met concentratie en motivatie op school. Dit kan leiden tot slechtere schoolprestaties en minder interesse in academische activiteiten, wat hun toekomstige kansen kan beperken.
Fysieke gezondheidsproblemen
Onderzoek heeft aangetoond dat eenzaamheid kan leiden tot een heel scala aan fysieke gezondheidsproblemen, zoals een verzwakt immuunsysteem en verhoogde stressniveaus. Deze gezondheidsproblemen kunnen op lange termijn ernstige gevolgen hebben.
Hulpverlening – gevolgen van het ontbreken van deskundigheid
Een belangrijk probleem bij de aanpak van eenzaamheid bij kinderen is het gebrek aan deskundigheid bij alle soorten hulpverleners. Dit heeft verschillende oorzaken en gevolgen:
Verouderde overtuigingen
Veel (ortho-) pedagogen, psychologen en psychiaters zijn opgeleid met de overtuiging dat eenzaamheid pas in de adolescentie begint. Deze verouderde overtuiging, die teruggaat tot Weiss in 1973, belemmert het herkennen en behandelen van eenzaamheid bij jongere kinderen. Hierdoor blijven veel kinderen zonder de nodige hulp en ondersteuning. Ter illustratie: een zoekopdracht met de term “orthopedagogen eenzaamheid” leverde een magere 316 resultaten op. Ter vergelijking: de Zoekterm: “overheid eenzaamheid’ leverde bijna 10.000 resultaten op.
Gebrek aan specifieke training
De opleiding van hulpverleners richt zich vaak onvoldoende op de specifieke problematiek van eenzaamheid bij kinderen. Hierdoor missen professionals de kennis en vaardigheden die nodig zijn om eenzaamheid bij jonge kinderen effectief te herkennen en te behandelen.
Onvoldoende onderzoek
Er is relatief weinig onderzoek gedaan naar eenzaamheid bij kinderen, wat leidt tot een gebrek aan wetenschappelijke kennis en evidence-based behandelingen. Dit gebrek aan onderzoek houdt ook verband met de verouderde overtuigingen en het gebrek aan specifieke training onder professionals. Je ziet vaak dat onderzoek pas begint rond de 10 jaar. Toch weten we dat ook heel jonge kinderen al eenzaamheid kunnen ervaren. Engels onderzoek laat zien dat ook heel jonge kinderen al met begrip kunnen praten over eenzaamheid. Hier is te zien hoe dat werkt…
Het belang van vroege interventie
Vroege interventie is cruciaal bij het aanpakken van eenzaamheid bij kinderen. Door eenzaamheid vroeg te herkennen en aan te pakken, kunnen de negatieve gevolgen op de lange termijn worden verminderd. Enkele strategieën voor vroege interventie zijn:
Ondersteunen van ouders en docenten
Ouders en leraren spelen een sleutelrol in het herkennen van eenzaamheid bij kinderen. Door hen te informeren en te trainen in het herkennen van signalen van eenzaamheid, kunnen zij tijdig ingrijpen en ondersteuning bieden. En vergeet niet dat onder hen ook 50% zich te veel en te vaak eenzaam voelt! Daar valt ook heel wat te verbeteren.
Het bevorderen van sociale vaardigheden
Programma’s die gericht zijn op het verbeteren van sociale vaardigheden bij kinderen kunnen hen helpen om beter contact te leggen met leeftijdsgenoten en gezonde vriendschappen op te bouwen. Dit kan een belangrijke stap zijn in het verminderen van eenzaamheid. Deze programma’s moeten speciaal ontworpen worden om gebruikt te kunnen worden door kinderen met een sociaal minder goed ontwikkeld brein. Een ‘eenzaam brein’ is namelijk juist niet sociaal georiënteerd. Daardoor kan, ondanks dat het kind over de nodige vaardigheden beschikt, eenzaamheid blijven voortduren.
Individuele en groepstherapie
Therapeutische interventies, zowel individueel als in groepsverband, kunnen kinderen helpen om hun gevoelens van eenzaamheid te verwerken en strategieën te ontwikkelen om hiermee om te gaan. Groepstherapie kan vooral nuttig zijn omdat het kinderen de kans geeft om in een veilige omgeving sociale interacties te oefenen.
Meer onderzoek en scholing
Er is dringend behoefte aan meer onderzoek naar eenzaamheid bij (jonge) kinderen om effectieve behandelingen te ontwikkelen. Daarnaast moeten hulpverleners beter worden opgeleid in het herkennen en behandelen van eenzaamheid bij kinderen.
Conclusie
Eenzaamheid bij kinderen is een serieus probleem dat te weinig aandacht krijgt. Eenzaamheid die op jonge leeftijd wordt ervaren, nemen mensen mee in de rest van hun leven. Het is van cruciaal belang dat de verouderde overtuiging dat eenzaamheid pas in de adolescentie begint, wordt losgelaten. Door eenzaamheid bij kinderen te herkennen en aan te pakken, kunnen we hun emotionele, sociale en fysieke welzijn verbeteren. Dit vereist een gezamenlijke inspanning van ouders, leraren, onderzoekers en gezondheidsprofessionals om ervoor te zorgen dat kinderen de steun en zorg krijgen die ze nodig hebben om op te groeien tot gezonde en verbonden volwassenen.
Referenties
- Rijks, J. (2020). *Eenzaamheid: Het ontbreken van gezonde patronen van verbondenheid met andere mensen*. Gompel & Svacina: De Eenzaamheidsparadox.
- Weiss, R.S. (1973). *Loneliness: The experience of emotional and social isolation*. Cambridge: The MIT Press.
- Vanhalst, J., Luyckx, K., Scholte, R.H., Engels, R.C., & Goossens, L. (2013). Low self-esteem as a risk factor for loneliness in adolescence: Perceived—but not actual—social acceptance as an underlying mechanism. *Journal of Abnormal Child Psychology*, 41(7), 1067-1081.
- https://www.nji.nl/ontwikkeling/emotionele-ontwikkeling-van-baby-tot-jongere
- Nowland R, Thomson G, McNally L, Smith T, Whittaker K. Experiencing loneliness in parenthood: a scoping review. Perspectives in Public Health. 2021;141(4):214-225. doi:10.1177/17579139211018243
- van der Ploeg, J. (2018). Eenzaamheid bij jeugdigen. Bohn Stafleu van Loghum.
- Cassidy J, Berlin LJ. Understanding the Origins of Childhood Loneliness: Contributions of Attachment Theory. In: Rotenberg KJ, Hymel S, eds. Loneliness in Childhood and Adolescence. Cambridge University Press; 1999:34-55.
