Eenzaam brein, dat klinkt behoorlijk ernstig. Eenzaamheid is normaal, het hoort bij het leven. Maar eenzaamheid verandert je brein. Eerst vooral functioneel, maar als eenzaamheid te lang duurt, verandert het ook structureel. Dan kom je in de problemen.
Eenzaam brein
Er is een groot verschil tussen zelfstandigheid, zelfredzaamheid en ‘alles alleen willen doen’. Waarschijnlijk leeft niemand graag in een situatie van afhankelijkheid. Maar het is een illusie te denken dat we anderen niet nodig hebben. Misschien zijn we te veel gestuurd in de richting van zelfstandigheid, gericht op het vervullen van materiële behoeften, zonder te beseffen dat we altijd ook bestaan in relatie met anderen. En die relatie met anderen zou wel eens de werkelijke basis van ons bestaan kunnen zijn.
Bedraad
We zijn biologisch bedraad om in interactie met onze omgeving te leven.[2] Robin Dunbar stelde in 1998 dat de wetenschap tot dan toe uitging van de premisse dat ons brein zich tot een zo groot en complex brein heeft ontwikkeld om feitelijke informatie over de wereld te verzamelen. Hij stelt daar tegenover dat ons brein zich juist zo heeft ontwikkeld omdat het gespecialiseerd is in het omgaan met relaties en met name ook in intieme relaties.
Omdat het hanteren van relaties een enorm complexe bezigheid is, zouden onze hersenen zich hebben ontwikkeld tot het complexe orgaan dat het nu is. Deze zienswijze heeft geleid tot veel onderzoek. Tegenwoordig is ‘het sociale brein’ niet echt meer een omstreden uitspraak. Sterker nog, we kunnen er niet aan ontkomen te erkennen dat ons brein in de eerste plaats een sociaal instrument is.
Spiegelneuronen
Het blijkt inmiddels dat we beschikken over specifieke ‘spiegelneuronen’ in ons brein, neuronen die gespecialiseerd zijn in het herkennen en interpreteren van de bewegingen en intenties van anderen. Deze werden bij toeval ontdekt door Giacomo Rizzolatti. Eerst werd vermoed dat deze neuronen alleen op bepaalde plaatsen in de hersen voorkomen en dat zij zich bezighielden met het herkennen van motorische signalen, maar inmiddels heeft een berg aan onderzoek uitgewezen dat deze neuronen zich in doorheen ons hele brein bevinden, en dat ze niet alleen bewegingen herkennen en voorspellen, maar dat ze het ons ook mogelijk maken intenties van anderen te herkennen. [3]
Onderzoek naar hoe onze hersenen op elkaar reageren levert bijzondere resultaten op: bij metingen tijdens een normale sociale interactie blijken hersenen meer synchroon te werken naarmate de betreffende individuen meer intieme relaties hadden. [4] Het is goed je bewust te zijn van het feit dat het meeste van dit soort onderzoek pas vanaf de afgelopen tien tot vijftien jaar heeft plaatsgevonden. Toch zijn er al heel wat feiten waar we mee kunnen werken.
Wat weten we?
Wij mensen zijn gemaakt om continu op onze omgeving te reageren. Onze zintuigen vertellen ons het het met onze omgeving is gesteld, en onze aandacht gaat daarbij uit naar bedreigingen, om zo te zorgen voor veiligheid. Maar ook ons innerlijk geeft voortdurend signalen af over de stand van zaken. Wanneer we lage bloedsuikerspiegels ervaren, zijn we op zoek naar voedsel. Het gevoel dat onze maag leeg is, is een waarschuwing: het zegt dat je moet gaan eten. Dat signaal is essentieel voor onze overleving. Het zegt er helaas niet bij wat we dan zouden moeten eten, vandaar dat we nogal eens de weg kwijt zijn en ons op foute snacks werpen.
Wat is eenzaamheid?
Eenzaamheid is het ervaren van een gemis in relaties. Vaak wordt in de literatuur gewezen op het belang van de kwaliteit van de relaties. Dit om te benadrukken dat het hebben van eenvoudige, korte, vluchtige contacten niet van invloed is op ervaren eenzaamheid. Na de resultaten van de laatste jaren aan neuropsychologische onderzoeken is het goed deze bevindingen mee te nemen in een definitie.
De definitie die we hier hanteren is:
Eenzaamheid is het fysiek ervaren tekort in patronen van verbinding met andere mensen
Jeannette Rijks
Dit ‘fysiek ervaren’ is te registreren in het brein. En een eenzaam brein is een rusteloos brein. Eenzaamheid triggert ‘hyper-vigilantie’.[5] Dat wil zeggen dat hersenen op zoek zijn naar sociale dreigingen, wat ons in de verdediging brengt. We worden meer reactief op negatieve gebeurtenissen en zien dagelijks gedoe als stressvoller.
Eenzaam brein
Een eenzaam brein ontwaakt vaak, ervaart gefragmenteerde slaap en kan niet herstellen van de stressvolle gebeurtenissen van de dag. Een eenzaam brein is ook onderhevig aan een toename van depressieve symptomen en heeft problemen met zelfregulering. Dat is waarom eenzaamheid ook prikkelbaar en impulsief maakt.
Een eenzaam brein loopt het risico van cognitieve en fysieke achteruitgang. Bij meting bleek dat mensen die zich eenzaam voelen een andere hersenstructuur hebben.[6] Vermoed wordt dat het gevolg hiervan is dat sociale signalen niet meer goed worden geïnterpreteerd.
Eenzaam brein
Al deze activiteiten in het brein starten zodra iemand zich eenzaam voelt. Als na enige tijd weer passende verbindingen worden gevormd is de eenzaamheid verdwenen. Lukt dat, door welke omstandigheid dan ook, niet of niet voldoende, dan ontstaan niet alleen functionele, maar ook structurele veranderingen in het brein. Je hebt een ‘eenzaam brein’.
Wat al die voortdurende stress met ons doet is inmiddels meer en meer bekend geworden. Zo zou je eenzaamheid ook als volgt kunnen omschrijven: Eenzaamheid is voortdurende stress door niet-geslaagde pogingen relaties aan te gaan of te onderhouden. De veranderingen die in het brein ontstaan hebben gevolgen voor het hele functioneren.
Een kort maar indrukwekkend overzicht: [8]
Onderzoek naar eenzaamheid heeft een verscheidenheid aan functionele, psychosociale en fysiologische nadelige gevolgen aangetoond, waaronder:
- Verminderde lichamelijke activiteit 13
- Verminderde motoriek 14,15
- Symptomen van depressie 16
- Verstoorde:slapen en overdag dysfunctie 17
- Verminderde mentale en cognitieve functie 18
- Verhoogde systolische bloeddruk 19
- Verhoogde sympathische tonus en vasculaire weerstand ,21
- Verhoogde hypothalamus hypofyse bijnierschors activiteit ,23
- Veranderde genexpressie met betrekking tot anti-inflammatoire reacties 24
- Verandering in het afweersysteem, 26
Van nog groter zorg is echter een groeiende hoeveelheid onderzoek dat eenzaamheid aanwijst als risicofactor voor zowel functieverlies en verhoogde sterfte.,27-29 Kort gezegd zijn er aanwijzingen dat de persoonlijke ervaring van eenzaamheid aanzienlijk kan bijdragen aan een vroegtijdige dood, onafhankelijk van andere fysieke, gedrags- of psychologische factoren.
Minder cognitief functioneren
Wat het aanpakken van eenzaamheid bemoeilijkt is het feit dat (chronische) eenzaamheid leidt tot een verlaging van het cognitief functioneren. Zo is een vermindering van 10 tot 13 IQ punten gemeld. In hun boek ‘Schaarste’ laten Mullainathan en Shafir dat schaarste aanleiding kan zijn tot sterk verminderd cognitief functioneren bij mensen die een tekort ondervinden in geld, voedsel, maar ook in verbindingen met anderen.[9] Wat een sterke teruggang in IQ betekent voor iemand die zich onder de juiste omstandigheden nog net kan redden, hoeft verder geen uitleg.
Niet optimaal cognitief functioneren doordat je een eenzaam brein hebt brengt met zich mee dat mensen moeite hebben zich een toekomst voor te stellen, beslissingen te nemen, en in het algemeen levert dat een aantasting van het zelfvertrouwen op.
Tot nu toe ging het over een volwassen brein dat onder invloed van eenzaamheid op enig moment in het leven een ‘eenzaam brein’ werd. Maar dat is niet het enige waar we mee te maken hebben. Onderzoek naar eenzaamheid bij kinderen is uiterst schaars.
Toch weten we wel degelijk hoe gebeurtenissen uit de jeugd van invloed zijn op het ervaren van eenzaamheid als zij volwassen zijn. Onder meer een zeer groot onderzoek dat in opdracht van de Amerikaanse regering werd uitgevoerd toonde aan dat vroege negatieve ervaringen een langdurende en vaak levenslange invloed hebben, geassocieerd met vroeg overlijden. [10]
Een studie van Bruce Perry naar ervaringen van verwaarlozing leverde beelden op van hersenen die ver achter bleven in ontwikkeling. [11] De beelden zijn bijzonder schokkend. Voor veel mensen is een vorm van gebrekkige emotieregulatie het gevolg. In de omgang met anderen kan dat enorm belemmerend zijn.
Niet iedereen heeft te maken met een dermate ingrijpende aantasting van het brein, maar een feit is dat eenzaamheid belangrijke gevolgen heeft voor de functie en structuur van de hersenen, die uiteenlopend van omvang kunnen zijn.
Eenzaam lichaam
Hoewel we inmiddels wel weten dat lichaam en brein geen scheiding kennen, is het goed even kort te kijken naar de lichamelijke aspecten van eenzaamheid. Onderzoek van Stephen Suomi [12] wijst erop dat eenzaamheid de expressie van bepaalde genen vervormt. Een experiment dat pasgeboren primaten scheidde van hun moeders tijdens de eerste vier maanden van hun leven resulteerde in de veranderde ontwikkeling van immuniteit gerelateerde genen die het lichaam helpen bij het bestrijden van virussen.
Uit onderzoek van sociaal psycholoog Lisa Jaremka [13] blijkt dat mensen die zich langer eenzaam voelen een hoger niveau van geactiveerde virussen in hun systeem hebben en een groter risico lopen op chronische ontstekingen, die verband houden met diabetes type 2, artritis, hartziekten en zelfs suïcide.
Terwijl obesitas je kansen op een vroege dood met 20 procent verhoogt, verhoogt eenzaamheid je kansen met 45 procent. (Tilvis et al.) [14]
Een driejarig Nederlands onderzoek van Holwerda et al.[15] volgde meer dan tweeduizend deelnemers van 65 tot 86 jaar. Hoewel geen van de deelnemers aan het begin van het onderzoek tekenen van dementie had, bleek dat degenen die aangaven eenzaam te zijn 64 procent meer risico hadden op het ontwikkelen van dementie. Dit laatste is een belangrijk gegeven, maar het zou weer doen vermoeden dat eenzaamheid toch vooral een probleem van ouderen is. Dat is absoluut niet het geval. Eenzaamheid treft alle leeftijden, van baby tot hoogbejaarde.
Eenzaamheid aanpakken
Nu we weten dat eenzaamheid aan de bron ligt van veel lichamelijk en geestelijk lijden, kunnen we niet anders dan de conclusie trekken dat het aanpakken van eenzaamheid enorme positieve gevolgen zou hebben voor de gezondheid.
Onderzoek uit 2017 wees uit dat het met elkaar in contact brengen van mensen om vriendschap te bewerkstelligen geen effect heeft op eenzaamheid. [16] Het grootste meta-onderzoek op dit gebied is uit 2010. Hieruit bleek dat vrijwel alle vormen van aanpak, zoals mensen met elkaar in contact brengen, maatjesprojecten en dergelijke contact-georiënteerde vormen van aanpak, geen effect hebben.
De meeste positieve resultaten traden op bij interventies die helpen bij het beter interpreteren van sociale signalen.[17] Hiermee is ouder onderzoek uit Nederland van Fokkema en Van Tilburg, waaruit bleek dat het merendeel van de vormen van aanpak van eenzaamheid niet werken, helaas bevestigd. [18]
Wat is een goede aanpak van eenzaamheid ?
Eenzaamheid is een dermate veel voorkomend fenomeen dat mensen vaak denken dat ‘het nu eenmaal zo hoort’. Of dat er ‘nu eenmaal niets aan te doen is’. Op zijn best is het idee dat het wel beter gaat als je maar meer ‘onder de mensen komt’. Dit soort misvattingen is wijd verbreid en ze gaan op zowel voor hen die het overkomt als voor degenen die zij om hulp vragen.
Gespecialiseerd in problemen
Het brein van iemand die zich langer eenzaam voelt is gespecialiseerd in het niet-oplossen van hun probleem, en het cognitief functioneren is daardoor belemmerd. Dat betekent dat er voorwerk moet gebeuren voordat we de feitelijke eenzaamheid kunnen aanpakken. Het is daarom nodig om in de eerste plaats te werken aan het op een nieuwe, andere manier activeren van het brein, zodanig dat ten minste een vergroting van zelfwaardering wordt bereikt en een beter cognitief functioneren.
Beide zijn noodzakelijk voor het kunnen leren van vaardigheden die zelfregie mogelijk maken en voor het (leren) vormen van noodzakelijke en wederzijds gunstige relaties met andere mensen. Hield het brein zich tot nu toe bezig met het voortdurend niet-oplossen van het probleem eenzaamheid, nu nodigen we het uit om op allerlei manieren de hersenen anders te gebruiken.
Tweetraps raket
Eenzaamheid aanpakken is een tweetraps raket: eerst moet het brein worden geholpen beter te functioneren, dan moet de persoon worden geholpen in het leren omgaan met eenzaamheid (en dus met relaties).
De methodiek Creatief Leven is precies ontwikkeld om dit te doen.
[1] https://www.rijksoverheid.nl/zoeken?trefwoord=zelfredzaamheid&periode-van=&periode-tot=&onderdeel=Alle+ministeries&type=Alle+documenten
[2] Dunbar, Robin Ian MacDonald. “The Social Brain Hypothesis.” Evolutionary Anthropology, vol. 6, no. 5, 1998, pp. 178–190.
[3] Iacoboni, M., Molnar-Szakacs, I., Gallese, V., Buccino, G., Mazziotta, J. C., & Rizzolatti, G. (2005). Grasping the intentions of others with one’s own mirror neuron system. PLOS Biology, 3(3), 529–535.
[4] Kinreich, Sivan, et al. “Brain-to-Brain Synchrony during Naturalistic Social Interactions.” Scientific Reports, vol. 7, no. 1, 2017, p. 17060.
[5] Bögels, S. M., & Mansell, W. (2004). Attention processes in the maintenance and treatment of social phobia: hypervigilance, avoidance and self-focused attention. Clinical Psychology Review, 24(7), 827–856.
[6] Kanai, R., Bahrami, B., Duchaine, B., Janik, A., Banissy, M. J., & Rees, G. (2012). Brain Structure Links Loneliness to Social Perception. Current Biology, 22(20), 1975–1979.
[7] https://www.researchgate.net/figure/Schematic-representation-of-socially-isolated-brain-A-Anatomy-of-the-isolated-human_fig1_265726098
[8] http://ccn.aacnjournals.org/content/33/6/8.full#ref-13
[9] Mullainathan, S., & Shafir, E. (2013). Scarcity: Why Having Too Little Means So Much.
[10] Felitti, Vincent J., et al. “Relationship of Childhood Abuse and Household Dysfunction to Many of the Leading Causes of Death in Adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study.” American Journal of Preventive Medicine, vol. 14, no. 4, 1998, pp. 245–258.
[11] Perry, Bruce D. “Childhood Experience and the Expression of Genetic Potential: What Childhood Neglect Tells Us About Nature and Nurture.” Brain and Mind, 2002.
[12] https://irp.nih.gov/pi/stephen-suomi
[13] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3633610/
[14] https://www.hindawi.com/journals/jar/2011/534781/https://www.ucsf.edu/news/2012/06/12184/loneliness-linked-serious-health-problems-and-death-among-elderly
[15] https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23232034
[16] Siette, J., Cassidy, M., & Priebe, S. (2017). Effectiveness of befriending interventions: a systematic review and meta-analysis. BMJ Open, 7(4), 1–12.
[17] https://europepmc.org/articles/PMC3865701/
[18] Fokkema, T., & Tilburg, T. van. (2006). Aanpak van eenzaamheid: Helpt het? Een vergelijkend effect- en procesevaluatieonderzoek naar interventies ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid onder ouderen.
[19] Zhao, Chunmei, et al. “Mechanisms and Functional Implications of Adult Neurogenesis.” Cell, vol. 132, no. 4, 2008, pp. 645–660.
