Probleemanalyse

Probleemanalyse eenzaamheid

Waarom is eenzaamheid een Wicked Problem? Eenzaamheid is toch een normale menselijke emotie? Wat is dan het probleem? Is eenzaamheid werkelijk zo’n probleem? Of is het een hype? En wie heeft er dan wel last van…

Vragen te over

Allemaal terechte vragen. Het antwoord is hier te vinden. Kort en goed: ja, eenzaamheid is een enorm probleem. Van de hele bevolking, niet van ouderen per se. Eenzaamheid bedreigt de volksgezondheid op een formidabele manier en eenzaamheid ondermijnt de sociale orde. Daarom hebben we er allemaal last van. Lees hier hoe het zit.

Iedereen heeft ermee te maken

In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat last van eenzaamheid voorkomt op elke leeftijd en bij mensen van elke achtergrond. Van de totale bevolking heeft 40% naar eigen zeggen te vaak last van eenzaamheid en 10% heeft dermate last van ernstige eenzaamheid dat zij dit als een dagelijkse last ervaren. In Nederland betreft dat dus meer dan anderhalf miljoen mensen. Iedereen heeft er dus mee te maken: we leven in een wereld waar vier van de tien mensen zich eenzaam voelen.

Cijfers van de Rijksoverheid (Gezondheidsmonitor GGD-en, CBS en RIVM) maken duidelijk dat eenzaamheid voorkomt bij bijna 40% van de bevolking. Eenzaamheid bij de alleroudste leeftijden is hoger dan bij lagere leeftijden, maar dat betreft maar een zeer klein percentage van de bevolking. Jongeren voelen zich over het algemeen meer eenzaam dan ouderen, maar in de leeftijdsgroep tussen ca. 35 en 70 bevindt zich de grote massa, waardoor eenzaamheid daar in omvang het grootste probleem vormt.

Opvallend is dat er vrijwel geen cijfers van eenzaamheid bij kinderen beschikbaar zijn. Hier blijkt direct al een gevolg van oude opvattingen van eenzaamheid, namelijk dat eenzaamheid hoort bij ouder worden. Eenzaamheid als object van onderzoek is van oudsher voornamelijk het domein van gerontologen.

Elke leeftijd

Sinds kort (maar nog lang niet overal) dringt door dat eenzaamheid op elke leeftijd kan voorkomen. Waar in Nederland bijvoorbeeld onderzoek naar eenzaamheid bij  kinderen nog nauwelijks bestaat, blijkt uit Zweeds onderzoek dat er een sterkte correlatie is tussen eenzaamheid als kind en suïcide op latere leeftijd[i]. Uit een meta-analyse uit 2015 bleek dat de negatieve gezondheidseffecten, inclusief het risico op vroegtijdig overlijden, groter is voor de groep volwassenen dan voor de oudste volwassenen in dezelfde omstandigheden.  

Ieders probleem

Het idee dat eenzaamheid toeneemt met de jaren is iets wat uit de cijfers naar voren lijkt te komen. Het is echter zeer goed denkbaar dat de oudste generaties minder hebben leren omgaan met regie over het eigen leven, waardoor vooral daar eenzaamheid meer voorkomt. Cijfers over een langere periode doen dit inderdaad vermoeden: eenzaamheid in Nederland laat een zeer lichte daling zien gedurende een periode van ca. veertig jaar. Het is een mythe dat eenzaamheid een epidemie vormt en dat het hand over hand toeneemt. Het is een van de vele misverstanden die heersen rond eenzaamheid.

Eenzaamheid komt, net als veel andere problemen, meer voor bij sociaal-economisch minder welvarende groepen. Allochtonen zijn daar bovengemiddeld vertegenwoordigd.

Wat is eenzaamheid?

Sommige definities, zoals die van De Jong-Gierveld en Van Tilburg, benoemen eenzaamheid als het verschil tussen een gewenste en een bestaande situatie. Inmiddels is duidelijk dat eenzaamheid een meetbare fysieke component heeft: het is te registreren in de hersenen wanneer mensen zich eenzaam voelen.

Sociale wezens

Wij zijn sociale wezens. Kenmerk van sociale wezens is dat samenleven met anderen essentieel is voor een normale ontwikkeling en voor de geestelijke en lichamelijk gezondheid. Je eenzaam voelen wil zeggen dat het lichaam protesteert tegen een tekort aan verbinding met anderen. Zoals het lichaam protesteert met een gevoel van pijn tegen een ongezonde situatie, protesteert het met een gevoel van eenzaamheid tegen een eveneens ongezonde situatie. Het gaat hier dus om de afwezigheid van een voor de gezondheid noodzakelijke verbinding, iets wat nadrukkelijk meer is dan een wens.

Eenzaamheid en gezondheid

Als mensen, door welke oorzaak ook, niet in staat zijn hun leven zodanig vorm te geven dat ze geen last hebben van eenzaamheid, heeft dat gevolgen voor hun gezondheid. Uit tal van onderzoeken is bekend dat eenzaamheid onder meer leidt tot:

• Permanent verhoogde cortisol-spiegels,
• Hart- en vaatziekten
• Verminderde weerstand
• Langduriger ziekteverloop, minder snelle wondgenezing
• Versneld verlopen proces bij en groter risico op de ziekte van Alzheimer’s

Bovendien is er een sterk vermoeden dat eenzaamheid vaak ten onrechte wordt aangemerkt als depressiviteit, deels door het taboe op eenzaamheid, deels door gebrek aan kennis bij artsen, deels door het financieringssysteem dat wel voorziet in vergoeding van hulp bij depressie, niet bij eenzaamheid.

Mensen die zich tien jaar lang eenzaam voelen hebben een tien maal hogere kans vroegtijdig te overlijden dan leeftijdgenoten die zich niet eenzaam voelen.

Het is duidelijk dat het gevolg van eenzaamheid een enorme beslag legt op de gezondheidszorg.

Er zijn nog andere ernstige gevolgen van eenzaamheid, die zowel individuele als maatschappelijke consequenties hebben.

Gevolgen van eenzaamheid voor de persoon

• Verminderd IQ

Tot 13 punten IQ verlies zorgt ervoor dat mensen lastiger beslissingen kunnen nemen, minder greep hebben op hun toekomst, minder productief zijn, en vooral ook: het tast hun zelfvertrouwen aan. [xiii]

• Sociale onhandigheid

Eenzaamheid zorgt ervoor dat je minder goed sociaal signalen begrijpt en ook minder goed sociale signalen afgeeft. Sociaal functioneren staat onder druk.

• Geen plezier in de omgang met anderen

Eenzaamheid hangt samen met verminderde oxytocine afgifte in gezelschap van andere mensen, waardoor de intrinsieke beloning, je fijn voelen, ontbreekt. Omgaan met anderen gaat normaal gesproken gepaard met afgifte van oxytocine. Als mensen langer last hebben van eenzaamheid komt die oxytocine niet meer vrij. Omgaan met anderen is niet meer leuk, waardoor de nadelen ervan zwaarder wegen. Terugtrekken is het gevolg.

Eenzaamheid leidt tot verminderde creativiteit, productiviteit en zelfvertrouwen. Het leidt ertoe dat mensen zich niet prettig voelen in gezelschap en zich dus minder graag in sociale situaties begeven. Doordat ze geen plezier ontlenen aan het omgaan met anderen, trekken ze zich terug uit sociale verbanden. Deze negatieve spiraal, ingang gezet door de hierboven vermelde aanleidingen is onvoldoende bekend in ons land.

Gevolgen van individuele effecten voor de maatschappij

Eenzaamheid is besmettelijk. Uit onderzoek blijkt dat contact met mensen die zich eenzaam voelen leidt tot meer eenzaamheid. Het niet-oplossen van eenzaamheid leidt tot vergroting van de maatschappelijke gevolgen. Vermindering van sociaal kapitaal, verzwakte sociale verbanden en maatschappelijke samenhang en een groeiend beslag op de gezondheidszorg.

Samenvattend kan gesteld worden dat eenzaamheid voorkomt bij 40% van de bevolking, dat 10% zich zeer ernstig eenzaam voelt en zelf niet in staat is dit op te lossen, dat eenzaamheid leidt tot grote gezondheidsproblemen en individuele achteruitgang van functies en dat eenzaamheid een enorme belasting is voor de gezondheidszorg en dat het de maatschappelijke samenhang ondermijnt. 

Tot zover de probleemschets van het fenomeen eenzaamheid. Onderdeel van de probleemanalyse moet ook zijn: welke factoren belemmeren het oplossen van eenzaamheid?

Factoren die de aanpak van eenzaamheid belemmeren

Algemeen gebrek aan kennis van het fenomeen eenzaamheid

Een algemeen gebrek aan kennis, zowel bij de particulier die kampt met eenzaamheid of het in de eigen omgeving meent te zien, als bij hulpverleners en op elk opleidingsniveau in het (beroeps)onderwijs, is zonder twijfel de grootste belemmerende factor voor anders, oplossingsgericht, omgaan met eenzaamheid.

Gebrek aan kennis van oplossingsdomeinen van eenzaamheid

Oplossingen voor eenzaamheid kunnen zich in vijf domeinen bevinden:

• Omgeving
• Gedrag
• Vaardigheden
• Waarden
• Identiteit

Kennis van wat eenzaamheid is en van de mogelijke oplossingen in elk van deze domeinen ontbreekt veelal.

Heersend paradigma

De in ons land heersende opvatting is: eenzaamheid is vreselijk, wij moeten anderen daarbij helpen. Dat legt de verantwoordelijkheid ten onrechte bij ‘de ander’. Zo is een beeld gemaakt van eenzaamheid dat vooral ‘de eenzame’ als de underdog toont, afhankelijk van de goede bedoelingen van anderen. Een beeld dat de verantwoordelijkheid voor het eigen leven, dus ook voor het omgaan met eenzaamheid, bij het individu legt, is vrijwel nergens te vinden.

Oud en eenzaam…

Bij het beeld van eenzaamheid hoort het beeld van ouderen, alleen gelaten door familie, afhankelijk van liefdadigheid. Anderzijds wordt de eenzaamheid van veel ouderen die in verpleeg en verzorgingshuizen leven niet gezien: ‘ze zitten toch onder de mensen’… Doordat het beeld bestaat van eenzaamheid als een probleem van ouderen en van ‘losers’, is het voor volwassenen en  jongeren moeilijk ervoor uit te komen dat zij zich eenzaam voelen.

Topje van de ijsberg

Organisaties die zich van oudsher bezighouden met eenzaamheid richten zich veelal op het topje van de ijsberg: mensen die weinig zelfredzaam zijn en (zeer) oud. Vaak bieden zij activiteiten aan en/of gezelschap. We hebben gezien dat het ‘in gezelschap zijn’ voor veel mensen die zich eenzaam voelen geen enkele oplossing biedt. Voor andere leeftijden en omstandigheden is vrijwel geen hulpaanbod voorhanden.

Falende aanpak

Uit onderzoek blijkt dat een groot deel van de hulp door organisaties geen effect heeft op eenzaamheid. Slechts een klein percentage blijkt werkzaam te zijn en een deel is zelfs contraproductief: als de hulpverlener weg is, is de persoon er slechter aan toe dan voorheen. Ook daar ontbreekt het aan kennis van wat eenzaamheid is en van de mogelijkheden in de diverse oplossingsdomeinen. Als deze organisaties ingezet worden voor de aanpak van eenzaamheid is er grote behoefte aan deskundigheid.

Gevolgen van falende aanpak

Het huidige maatschappelijke aanbod aan ‘hulp bij eenzaamheid’ staat werkelijke hulp in de weg. Zolang mensen het idee hebben dat meedoen aan activiteiten, daten, afleiding en dergelijke hen zou moeten helpen, zullen ze tevergeefs proberen hun probleem daarmee op te lossen.  Bovendien zullen mensen die ‘geholpen’ zijn en merken dat het bij hen niet werkt tot de overtuiging kunnen komen dat ‘er nu eenmaal niets aan te doen is’. Of erger nog, dat ‘zij nu eenmaal niet te helpen zijn’. Ze geven het op en trekken zich echt helemaal terug.

Gebrek aan kennis bij hulpverleners

Artsen, met name huisartsen en hun praktijk-ondersteunende medewrekers(POH/GGZ) komen logischerwijs veel in aanraking me eenzaamheid, of dat nu wordt benoemd of niet. Zij moeten zich niet alleen bewust zijn van het feit dat ook onder hun patiënten het aandeel eenzaamheid 40% is. De tendens om ’Welzijn op recept’ voor te schrijven moet in het licht van bovenstaande kritisch worden bekeken.  Ook hier is meer kennis van eenzaamheid nodig om tot betere adviezen voor een oplossing te komen.

Ontbreken van hulpaanbod

Dat mensen niet in staat zijn zelf zodanig met eenzaamheid om te gaan dat zij een plezierig leven hebben, blijkt uit de cijfers. Hulp is dus wel degelijk nodig. Daarbij gaat het om hulp die aangepast is op het individu. Op dit moment is er nog vrijwel geen hulpaanbod dat effectief aan de behoefte tegemoetkomt.  Het ontbreekt nu aan verwijsmogelijkheden.

Belemmeringen in de omgeving

Andere maatschappelijke belemmeringen in de omgeving zijn te vinden in stedenbouw, woningaanbod, en belemmeringen in mogelijkheden tot het hebben van contact. In de hele maatschappij, van gezinnen tot scholen tot welke organisatievorm dan ook valt nog een wereld te winnen.  Het voert te ver om hier in te gaan op al deze zaken.

Individuele belemmeringen

Oplossen van eenzaamheid is een individuele zaak, een persoonlijke opdracht: neem de regie over je eigen leven. Blijkbaar zijn mensen er (nu) niet toe in staat. Het ontbreekt ze aan competenties, aan steun bij het verwerven van competenties, aan informatie. Het ontbreekt ze in eerste instantie aan de basale informatie over wat eenzaamheid is en dat het een signaal is dat om actie vraagt. Hun eigen actie. Het ontbreekt aan bewustzijn over eenzaamheid en alles wat ermee samenhangt.

Goedbedoeld is niet goed genoeg

Niet iedereen is het gegeven de regie over het eigen leven te voeren. Dat betekent dat in dat geval de omgeving in staat moet zijn de noodzakelijke verbinding zo mogelijk te bieden en de mogelijkheden daartoe te faciliteren. Contact alleen is geen oplossing van eenzaamheid. Ondersteunende organisaties en degenen die steun verlenen moeten als het hun doel is eenzaamheid te verminderen bij degenen die daar zelf niet toe in staat zijn, kennis hebben van het fenomeen en van de do’s en dont’s.

Tot slot…

Samengevat zijn er zowel individuele als maatschappelijke belemmeringen bij de aanpak van eenzaamheid. Willen we naar een andere benadering van eenzaamheid, als maatschappij en als individu, dan moeten we de stappen van verandering doorlopen:

• Beseffen
• Willen
• Weten wat
• Weten hoe
• Kunnen
• Beslissen
• Doen

Dat geldt voor de overheid als zij besluit een rol te spelen, dat geldt voor organisaties die zich ermee bezig houden, dat geldt voor de persoon die beter met die eenzaamheid wil leren omgaan.

Van probleem naar aanpak

Een probleemanalyse is geen vrolijk geheel als er niet ook tenminste een richting van een oplossing wordt aangegeven. Uit de analyse blijkt dat de eerste en voornaamste stap bestaat uit: bewustwording en kennisvergroting.

Een belangrijke taak zal zijn het overbrengen van een ander beeld van eenzaamheid, een beeld waar meer mensen zich in kunnen herkennen, een beeld dat leidt tot bewustzijn van de eigen verantwoordelijkheid, maar waar ook helder wordt verwezen naar eventuele hulp.

Bijscholing voor bestaande hulporganisaties is nodig waarmee zij instrumenten in handen krijgen om hun werk effectiever te maken.

Tot slot is het nodig dat op zeer korte termijn een aantal mensen zich laten bijscholen op dit gebied, zodat er een solide hulpaanbod is.

Literatuur: