Patroontheorie

Een theorie die niet is geworteld in een wetenschappelijke traditie, maar er wel uit is ontstaan. Een theorie over relaties. Ook tussen mensen.

Patroontheorie van relaties

Door Jeannette Rijks

Eenzaamheid is een gevoel dat iedereen kent. Een gevoel van leegte. Een gevoel van niet -verbonden zijn met de anderen, met de wereld. Het is een verdrietig gevoel en het gaat vaak gepaard met gevoelens van angst en machteloosheid. Wie een levenspatroon heeft dat  geen balans beidt in het leven, voelt zich vaak eenzaam.

Wie zich niet goed kan losmaken van dat gevoel, waardoor het blijft voortduren, heeft last van eenzaamheid. Het is een vast patroon geworden. Dit wordt ook wel “eenzaam zijn” genoemd. Dat heeft gevolgen voor de werking van het brein: chronische eenzaamheid leidt tot ernstige gezondheidsproblemen en  hersenveranderingen.

Hoe ontstaat eenzaamheid?

Eenzaamheid is een overlevingsmechanisme. Een seintje dat ons waarschuwt: pas op, gevaar! Ga op zoek naar de anderen! Met het gevoel van eenzaamheid leren omgaan is net zo natuurlijk als leren omgaan met pijn. Het waarschuwt ons voor onveiligheid, want een mens alleen heeft minder overlevingskans. Zo simpel is het. Eenzaamheid leren we ook al heel jong, als baby of klein kind al.

Eenzaamheid leren we zodra we voor het eerst alleen worden gelaten, zonder de vertrouwde aanwezigheid van onze verzorger. Een zuigeling leeft in een wereld van vaste patronen: eten, slapen, gekoesterd worden, verzorgd worden. Dat veilige patroon is nu verstoord. Veel mensen leren zo spelenderwijs omgaan met eenzaamheid. Beslist niet iedereen ervaart dit als traumatisch.

Vroeg verstoord patroon

Voor veel mensen is daar echter de basis gelegd voor langdurige eenzaamheid. Bovendien is eenzaamheid nu voorgoed gekoppeld aan een kinderlijk gevoel van machteloosheid en wanhoop. Opvallend veel mensen die zeggen ‘altijd eenzaam te zijn geweest’ vertellen dat ze heel jong iets hebben meegemaakt waardoor ze het gevoel hadden niet geliefd te zijn, alleen gelaten te zijn. Het gevoel hebben te veel te zijn, niet goed genoeg te zijn, komt veel voor onder mensen die last hebben van eenzaamheid.

Wat is eenzaamheid?

Een nieuwe definitie van eenzaamheid, die steun vindt in recent onderzoek (Cacioppo & Patrick, 2008) is deze: [1]

Hoe ernstig is eenzaamheid?

Mensen die zichzelf eenzaam vinden hebben aantoonbaar hogere stressniveaus dan anderen. Dat zorgt voor een ondermijning van het afweersysteem. Eenzaamheid maakt ongezond. Mensen die last hebben van eenzaamheid hebben vaak hogere bloeddruk, wonden genezen langzamer en ze voelen zich minder gezond. Ernstig genoeg om er wat aan te doen. Eenzaamheid komt voor onder alle leeftijdsgroepen, al voelen ouderen zich iets vaker eenzaam dan mensen tussen ca. 30 tot 45 jaar.

Hoe ontstaat eenzaamheid?

Eenzaamheid leren we zodra we voor het eerst alleen worden gelaten, zonder de vertrouwde aanwezigheid van onze verzorger. Een zuigeling leeft in een wereld van vaste patronen: eten, slapen, gekoesterd worden, verzorgd worden. De aanwezigheid van moeder of andere verzorger is vanzelfsprekend. Dat veilige patroon is nu verstoord.

Niet iedereen ervaart dit als traumatisch, maar voor degenen die dat wel geldt is de basis gelegd voor angst voor eenzaamheid. Bovendien is eenzaamheid nu voorgoed gekoppeld aan een gevoel van machteloosheid. Onderzoek wijst uit dat 60% van de bevolking geen moeite heeft een dergelijke verandering te verwerken. 40% echter ervaart dit als een grote bedreiging van de eigen veiligheid.

Patronen in ons brein

Wij leven in een wereld van patronen. Wij kennen onze wereld alleen dankzij het feit dat onze hersenen overal patronen in herkennen. Als de patronen een vast ritme hebben, als ze regelmaat hebben, dan voelen we ons veilig, dan snappen we de wereld. Zodra een patroon wordt verstoord maakt dat onrustig.

We zijn erg geneigd ons te houden aan onze vaste patronen. Die geven ons veiligheid, vertrouwdheid en voorspelbaarheid. Een verstoord patroon is meestal een teken dat er iets niet goed is. Als een verwachtingspatroon wordt verstoord, worden mensen vaak boos of teleurgesteld. 

Relatiepatronen hebben namen

Zo hebben we ook in onze relaties vaste patronen. Daar staan we meestal niet bij stil, maar ze zijn er wel degelijk. We hebben zelfs namen voor veel van die patronen. Moeder, oma, buurman, collega.. het zijn allemaal namen die aangeven in welke relatie we tot die persoon staan. We weten daardoor welk patroon daar bij hoort.

Voor sommige relaties hebben we niet speciale namen, maar het zijn wel degelijk relaties: die mevrouw die altijd bij de super staat te bedelen. De man die altijd het oud papier komt ophalen. De jongen van de post, waar ik altijd naar zwaai. 

Patroontheorie in relaties

We leven in een wereld van relaties, soms sterk, soms zwak, maar ze zijn er altijd. Ze zijn er nu en hier. We verhouden ons onmiddellijk op een bepaalde manier tot mensen die we ontmoeten. We mogen elkaar op het eerste gezicht, of juist niet. En mocht je twijfelen, dan kan ik je aantonen dat het zo is. Stel je voor, je gaat naar het theater, of de bioscoop. Je gaat in de pauze even weg en als je terugkomt, waar ga je dan zitten? Precies. En wat nu als je terugkomt en er zit opeens iemand anders op je plaats. Hoe voelt dat?

Zo snel vormen we een patroon van relaties. En als je ergens anders gaat zitten, was er een reden voor. Je wilde liever naast iemand anders, of je zat achter die enorme man, zodat je niks kon zien…

Patronen in alles

Patronen vind je ook terug in hoe we met elkaar praten, wat we van elkaar verwachten, hoe we ons kleden of meedoen aan een mode. Eigenlijk is alles in onze relaties gebonden aan een patroon.

We zijn sterk geneigd onze vaste patronen in relaties te handhaven. Het bewust verbreken van een relatie kost ons vaak veel zelfoverwinning en hartzeer, zelfs als die relatie ons schaadt. Maar heel vaak beseffen we niet dat een patroon in een relatie is verbroken en dan kunnen we ons overvallen voelen door eenzaamheid.

Leven in relatie met anderen

Wij zijn allemaal in de eerste plaats relationele wezens. We leven dank zij onze relaties. Relaties zijn voor ons van levensbelang.  En als er iets niet goed zit in die relaties, als er een patroon is verstoord dan voelen we dat als eenzaamheid. Het is niets anders dan een herinnering van ons lichaam: let op, doe iets aan je relaties, want het zit niet goed!

Eenzaamheid ontstaat altijd als een patroon in je relaties is verstoord. Dat kan in de vroege jeugd al zijn gebeurd, zodat je eigenlijk nooit echt een gezond patroon van relaties hebt gekend. Veel mensen overkomt het pas op latere leeftijd, als ze alleen komen te staan bijvoorbeeld. Eenzaamheid is een normaal verschijnsel en het is niet erg. Het voelt natuurlijk wel naar en verdrietig, maar het is niet erg. Het zou pas erg zijn als je nooit eenzaamheid zou voelen. Dat is net zoiets als niet in staat zijn om pijn te voelen. 

Eenzaamheid is normaal

Eenzaamheid is dus normaal en het is voorspelbaar en het heeft één oorzaak: niet passende patronen van relaties. Als mensen te maken krijgen met veranderende omstandigheden, bijvoorbeeld als ze opgenomen worden in een verpleeghuis, of als ze hun gezondheid verloren hebben, als ze (tijdelijk) niet in hun eigen omgeving kunnen wonen, als ze opeens te maken krijgen met een of meer begeleiders, als ze een kind krijgen, dan verandert daarmee hun patroon van relaties.

Dat soort omstandigheden is altijd aanleiding tot eenzaamheid. Het is altijd eenzaamheid als je je verdrietig voelt omdat er iets is veranderd in het patroon van je relaties. Weten wat er aan de hand is, snappen dat je eenzaamheid mag verwachten in het leven is een belangrijke competentie van mensen.

Niet elke verstoring van patronen wordt gevolgd door eenzaamheid, maar eenzaamheid is wel altijd een gevolg van verstoring van patronen. Eenzaamheid is het gevolg van veranderde patronen in je leven. Een echtscheiding bijvoorbeeld, of zelfstandig gaan wonen zijn voorbeelden van dergelijke veranderingen.

Ook zeer gewenste veranderingen, zoals samenwonen of het krijgen van een kind, kunnen het effect hebben dat er een gevoel van eenzaamheid ontstaat! Je bent je vertrouwde patronen, je veiligheid kwijt. Wie na zo’n verandering niet in staat is een gelukkig leven te leiden, houdt last van eenzaamheid.

Stress

Een verstoring van patronen gaat altijd gepaard met stress. Om nieuwe patronen te vormen is het nodig nieuwe wegen in te slaan in het leven. Dat kan heel bedreigend zijn en weer een bron van stress vormen. Wie niet weet hoe het leven weer opnieuw vorm te geven, wie zich machteloos blijft voelen, heeft een probleem. Er ontstaat een nieuw patroon: het patroon van blijvende eenzaamheid. Blijvende eenzaamheid ondermijnt het afweersysteem en vormt zo een risico voor de gezondheid.

Wat heeft het denken in patronen voor consequenties?

Wat heeft het voor zin om te zeggen dat je eenzaam bent doordat het patroon van je leven is veranderd, in plaats van dat het komt doordat je gescheiden bent? Wat heeft het voor zin te zeggen dat je een onbevredigend levenspatroon hebt, in plaats van dat je sociaal niet zo competent bent? Heel wat.

Ten eerste: eenzaamheid aanpakken heeft niet perse iets met ‘meer mensen’ te maken

Het eerste opmerkelijke feit doet zich voor dat eenzaamheid aanpakken niet per se hoeft te beginnen met meer contacten tussen mensen. Het kan, maar het hoeft niet. Wie een gevoel van veiligheid en verbondenheid met het leven ervaart zit misschien niet te wachten op veel contacten. Die verbindt zich misschien met een God. Of niet.

Eenzaamheid is dus ook niet per se het gevolg van de manier waarop mensen tegenwoordig met elkaar omgaan. Eenzaamheid is het gevolg van het ontbreken van gevoelens van veiligheid, van verbondenheid met het leven, gevoelens die ontstaan door verstoring van patronen.

Elke verstoring van het patroon in je leven is namelijk ook een verstoring in het patroon van je relaties. In die zin is eenzaamheid wel een teken van deze tijd: het patroon in onze wereld is een patroon van veranderingen die steeds sneller lijken te gaan en die ingrijpen in de leefwereld van velen. Verstoorde patronen alom.

Ten tweede: hoe eenzaamheid is ontstaan is niet van belang

Daarnaast haalt het de nadruk weg van het specifieke van iemands situatie. Het maakt feitelijk niet uit of je eenzaam bent doordat je alleenstaand bent en zonder werk zit, of dat je in een rolstoel zit. Wat uiteraard wel van belang is, is de wetenschap dat de oorzaak ligt in verstoorde patronen en het inzicht in hoe een nieuw evenwicht met nieuwe patronen kan worden gevormd.

Ten derde: eenzaamheid ontstaat niet door tekortkomingen van de persoon

In de derde plaats is het belangrijk dat niet gedacht wordt in termen van de tekortkomingen van degene die last heeft van eenzaamheid. Denken in patronen houdt in: kijken naar hoe de patronen in het leven datgene opleveren wat een mens nodig heeft. Het kan best zijn dat er dingen zijn die je moet leren om het leven met anderen leuker en plezieriger te maken. Dat betekent niet dat je een tekortkoming hebt, het betekent alleen maar dat je nog wat kunt leren. 

Ten vierde: vorm geen patroon van hulp!

In de vierde plaats heeft het grote consequenties voor ‘de hulpverlening’. Wie als hulpverlener een patroon vestigt van het verlenen van hulp, vormt voor de cliënt en voor zichzelf, c.q. de organisatie, een patroon van… hulpverlening! Dit is exact de reden waarom hulpverlening zo vaak leidt tot afhankelijkheid van hulp.

Het terugtrekken van hulp op het moment dat zich een patroon heeft gevormd in het leven van de cliënt is dus in zichzelf een nieuwe verstoring die stress zal opleveren. Hulpverlening heeft dan ook uitsluitend zin als die van meet af aan gericht is op het vormen van patronen die duurzaam bevredigend zijn, voor beide partijen.

Niet altijd kan hulp leiden tot het zelfstandig functioneren van de cliënt. Ware hulpverlening zal gericht zijn op het vestigen van een zo bevredigend mogelijk patroon van leven, binnen de bestaande beperkingen. Een patroon dat veiligheid biedt en zodoende de geborgenheid die ieder mens in het leven zoekt zal per definitie eenzaamheid verminderen.

Wat betekent dit nu in de praktijk?

Welke patronen heeft een mens eigenlijk nodig? En liggen die vast of zijn die ook weer aan verandering onderhevig? Die vraag moet eigenlijk voorafgaan aan welke interventie dan ook. Er is gelukkig een vracht aan psychologisch en sociologisch onderzoek waaruit we kunnen putten. 

Elke professional zal ongetwijfeld een eigen visie hebben op wat zinvol is in hulpverlening. Het kan slim zijn om extra deskundigheid in huis te halen.

Overigens is de cursus Creatief Leven gemaakt om juist dat te doen: mensen te leren nieuwe patronen te realiseren.

[1] van Tilburg, T., & de Jong Gierveld, J. (2007). Zicht op eenzaamheid: Achtergronden, oorzaken en aanpak.

[1]Cacioppo, J. T., & Patrick, W. (2008). Loneliness: Human nature and the need for social connection. WW Norton & Company.