Eenzaamheid – emotie of gevoel

Hoe voelt eenzaamheid precies? De onzichtbare emotie die je leven stuurt

Het is heel lastig eenzaamheid te omschrijven. De meeste mensen noemen het woord ‘leegte’ als ze het over eenzaamheid hebben. Daarmee is het geen antwoord op de vraag: hoe voelt het?

Emotie of gevoel

Wij mensen hebben bergen lichamelijke ervaringen. Zeg maar: fysieke data. Die ervaringen, die uit onze binnenwereld komen (heb ik spruitjes gegeten?) en uit de buitenwereld (zei hij dat nou echt?!) vormen samen onze emoties.

Nico Frijda, de Nederlandse emotie-onderzoeker, legde uit dat emoties fundamenteel ontstaan uit de wisselwerking tussen wat we waarnemen en hoe ons brein dat interpreteert. Lisa Feldman Barrett bouwde hierop voort met haar theorie dat emoties geen vaststaande patronen zijn, maar constructies die ons brein maakt op basis van eerdere ervaringen, lichamelijke signalen en de situatie waarin we ons bevinden.

Die emoties kennen we voor een deel bij naam. Zodra we ze een naam geven, noemen we ze gevoelens. Dat is omdat je de emotie dan ook echt als iets aparts voelt. Maar hier zit een cruciaal punt: emoties zijn lang niet altijd zichtbaar of bewust waarneembaar. Ze werken continu op de achtergrond, beïnvloeden onze hormoonhuishouding en sturen ons gedrag – ook als we ons daar totaal niet van bewust zijn.

Prikkels die je ervaart

Pijn, dat kennen we wel als gevoel. En verliefdheid. En warmte of kou. Maar heel veel van die ervaringen hebben we wel in de vorm van emoties, maar we herkennen ze niet. Je huilt bijvoorbeeld, maar je bent niet verdrietig… wat is dat voor gevoel? Of we negeren ze, omdat we ze nu eenmaal al zo lang hebben dat we niet weten hoe het leven zonder die emoties zou zijn.

Barrett’s onderzoek toont aan dat ons brein voortdurend voorspellingen maakt over wat er gaat gebeuren, gebaseerd op eerdere ervaringen. Deze voorspellingen bepalen hoe we lichamelijke sensaties interpreteren. Als je geen woorden hebt voor bepaalde emotionele ervaringen, kan je brein ze niet goed categoriseren – maar dat betekent niet dat ze er niet zijn.

Emoties zijn als het ware prikkels in ons lichaam die ons in beweging zetten. Die werken altijd, of we ze nu opmerken en benoemen of niet. Er beweegt altijd van alles in ons. Ze activeren specifieke neurale netwerken, zetten hormonen vrij zoals cortisol bij stress of oxytocine bij verbondenheid, en beïnvloeden onze hartslag, spierspan ning en zelfs ons immuunsysteem.

Onbekende emotie

Eenzaamheid is een emotie waar veel van ons als kind niets over hebben geleerd. Als je als kind een valpartij meemaakt, buigt mama zich naar je over en vraagt: ‘doet het pijn?’. Zo leer je de ervaring die je hebt te koppelen aan het begrip pijn. Vrouwen zijn over het algemeen meer geneigd te praten over hun emoties dan mannen.

Frijda benadrukte dat emoties cultureel gevormd worden. We leren welke emoties ‘acceptabel’ zijn en hoe we ze mogen uitdrukken. Eenzaamheid past vaak niet in het plaatje van hoe we onszelf willen presenteren. Het suggereert falen in sociale verbindingen, terwijl onze maatschappij juist succesvol netwerken waardeert.

Er zijn mensen die zelfs denken dat ze geen emoties hebben, omdat ze er geen woorden voor hebben geleerd. Barrett noemt dit ‘emotionele granulariteit’ – hoe verfijnd je emotionele woordenschat is. Mensen met een rijkere emotionele woordenschat kunnen hun gevoelens beter reguleren, omdat ze preciezer kunnen identificeren wat er speelt. Kijk maar eens wat Alan Watkins voor een indrukwekkend scala aan emoties heeft verzameld. Zoals je ziet is eenzaamheid echt niet de enige emotie die we niet herkennen… 

Je hoeft dan niet meteen te denken aan mannen of mensen uit andere culturen. Eenzaamheid is een emotie die veel van ons niet hebben leren herkennen in hun binnenste. Zo kan het zijn dat mensen denken dat ze de emotie eenzaamheid niet kennen. En toch is het daar waar we eenzaamheid voelen: in ons binnenste. Emoties brengen ons in beweging. Binnenin ons veranderen er dingen, zoals onze bloeddruk, hartslag en ademhaling. Maar emoties zetten ons aan tot gedrag dat het evenwicht in ons zal herstellen. 

Het is van belang dat we onze emoties herkennen en juist benoemen. Dat maakt dat we op een goede manier reageren op die emoties. Als we ze niet begrijpen zijn we geneigd dingen te doen die de ervaaring even minder onaangenaam maken, zoals een borrel nemen of even gaan gamen… Als je niet in staat bent je emoties te herkennen te benomeen is het niet waarschijnlijk dat je er iets aan gaat doen. Dan blijft die emotie je leterlijk in verwarring brengen. 

Zo kan eenzaamheid (en overigens ook veel andere gevoelens) je behoorlijk dwars zitten in je leven, ook als je je daar niet van bewust bent. Dit is cruciaal om te begrijpen: emoties hoeven niet zichtbaar of bewust te zijn om invloed te hebben. Dat lijf beweegt maar… Je hart maakt overuren en je merkt het niet… Stress speelt op de achtergrond een grote rol en je merkt het misschien niet eens… Chronische eenzaamheid activeert dezelfde stress-systemen als fysieke pijn. Je hypothalamus-hypofyse-bijnieras gaat overuren maken, je cortisol-levels stijgen structureel, je immuunsysteem verzwakt. Eenzaamheid heeft dan een langdurige slopende invloed op ons leven. 

Cacioppo’s onderzoek laat zien dat ons brein eenzaamheid letterlijk als bedreiging interpreteert. Het activeert hetzelfde alarm-systeem als bij fysiek gevaar. Daardoor ga je anders kijken naar sociale situaties – je verwacht afwijzing, interpreteert neutrale gezichten als vijandig, trekt je verder terug.

De emotie eenzaamheid is waar je lichaam zich maar steeds mee bezig houdt, waardoor je als het ware ‘je emotie wordt’. Ook als je je daar niet van bewust bent. Je gedragspatronen veranderen ongemerkt: je vermijdt sociale situaties, reageert defensief op vriendelijkheid, of zoekt juist wanhopig naar verbinding op manieren die anderen afschrikken.

Twijfel je

of er bij jou sprake is van eenzaamheid? Doe dan de zelftest.

Zolang je iets niet als een probleem beschouwt, zul je er waarschijnlijk niets aan doen. Ook niet als je weet wat de gevolgen zijn van eenzaamheid. Frijda wees erop dat bewustwording de eerste stap is naar emotionele regulatie. Pas als je merkt dat eenzaamheid je leven echt verziekt, kom je in actie. Dat is normaal. Maar als dat zover is, ben je al aan de late kant. Dan heb je al veranderingen in je brein waardoor het lastig wordt zelf leuke relaties aan te gaan. 

Je kunt dus bepaalde lichamelijke of geestelijke ervaringen een naam geven die eigenlijk niet juist is. Dan heb je dus de emotie, maar je plakt er de naam van een ander gevoel op. Je zou niet de eerste zijn die dit overkomt. Heb je dus last van nare gevoelens, een gevoel van leegte bijvoorbeeld, dan kan het zomaar zijn dat je eigenlijk last hebt van eenzaamheid. 

Dan heb je hulp nodig. 

Als je twijfelt, stel het dan niet uit. Barrett’s onderzoek toont aan dat je emotionele woordenschat kunt uitbreiden, je brein kunt ‘hertrainen’ om situaties anders te interpreteren. Dus als je denkt dat je last hebt van burnout, maar het is eigenlijk eenzaamheid, is de logische stap: het als eenzaamheid benoemen. Dat is stap één in de aanpak van eenzaaamheid. Eenzaamheid aanpakken is daarna vaak eenvoudiger dan je denkt. Dat jij het niet kunt wil niet zeggen dat het niet eenvoudig te leren is. Alleen maar dat jij het door omstandigheden in jouw leven nog niet hebt geleerd. Dit is je kans.

Referenties:

• Frijda: De emoties; een overzicht van onderzoek en theorie (1988) ISBN 9035107020
• Barrett: Handbook of Emotions, Fourth Edition. Guilford Fubn, 2018
• Cacioppo: Loneliness: Human Nature and the Need for Social Connection, 2009