Freuds bijdrage aan de Psychologie kan moeilijk overschat worden. Hij heeft het sexy gemaakt, in ieder opzicht. Maar zijn probleemgerichte aanpak heeft heel wat gevolgen die ons niet verder helpen.
Freud, Psychoanalyse en eenzaamheid
Onze wereld is een complexe wereld. Het lijkt bovendien allemaal steeds maar ingewikkelder te worden. Veranderingen lijken elkaar steeds sneller op te volgen. Ben je net gewend aan een dvd speler, moet je aan de streaming films. Ben je net gewend aan itunes, moet je weer naar Spotify of bedenken ze weer iets nieuws.
Twintig jaar geleden bestonden er geen smartphones, nu lopen de meeste mensen niet meer met ‘een oude koelkast’, waar je eigenlijk niks mee kon, behalve bellen. En het gekke is dat we aan die nieuwe dingen massaal in een oogwenk wennen. Je hoort zelden iemand klagen dat het zo ingewikkeld is.
Nieuw, nieuw, nieuw
Telefoneren, een sms-je sturen, een fotootje maken, een nieuwe app installeren, het lukt allemaal prima. We weten precies wat we moeten doen om onze boodschappen over de hele wereld te verspreiden, met films en al. We kunnen met dat soort complexe zaken een stevig eind uit de voeten. Als soort zijn we best aardige uitvinders en als gebruikers draaien we onze handen niet gauw ergens voor om.
Zelfzorg anno nu
In schril contrast daarmee staat onze kennis en vaardigheid op het gebied van zorgen-voor-jezelf. Dat zegt natuurlijk ook wel iets over de complexiteit van de mens. Een mens is geen mobieltje. Maar toch. Eeuwen en eeuwen lang eten mensen voedsel waarvan ze denken dat het gezond is. Omdat er al eeuwen en eeuwen mensen gezond van zijn geworden, zonder de wetenschappelijke kennis van de afgelopen eeuw. Het voorlichtingsbureau voor de Voeding probeert ons vanaf 1941 te vertellen hoe we het best met voedsel ons lijf en dat van onze kinderen kunnen voeden.
Inmiddels krijgen we dus al meer dan 70 jaar van de overheid te horen wat we het best kunnen eten, gebaseerd op de nieuwste kennis en inzichten van de wetenschap. Bijna tachtig jaar waarin zij proberen om het Nederlandse volk te vertellen wat gezond eten is. Dat die kennis en inzichten in de loop van de jaren wat is veranderd is logisch. Met de tijd ontwikkelt kennis zich. Weten we het nu?
Wat is gezond?
Welnee. Vandaag de dag zijn we nog steeds aan het steggelen over wat nu gezond eten is. Moet je nu wel of geen brood? Moet je wel of juist geen zuivel? Zijn kleurstoffen slecht of niet? Echt keiharde uitspraken zijn er niet over te doen. We zijn naar de maan geweest. Wat een immens complexe onderneming dat geweest moet zijn, daar kan ik me geen voorstelling van maken.
Het is een onderneming waar de mens nog geen honderd jaar geleden mee is begonnen. En het is gelukt. Een prestatie van immense proporties. Maar wat gezond eten precies is en hoe we ons lichaam optimaal kunnen voeden zodat we goed en lang leven en lekker kunnen presteren, dat weten we nog niet echt.
Domweg gelukkig zonder Freud
Nog triester is het gesteld met ons geestelijk welzijn. Iedereen weet hoe het voelt om gelukkig te zijn. Maar wat we nou feitelijk aan kunnen doen om te zorgen dat we een beetje simpelweg gelukkig zijn, dat is een vraag die nog maar heel slecht te beantwoorden is. En de dingen die we weten, die passen we massaal niet toe. Wat is dat? Hoe komt dat?
Hoe komt het dat we mensen belonen met geld, terwijl psychologen al lang weten dat mensen veel gelukkiger worden van andere dingen? Hoe komt het dat we wel van alles weten over narigheid zoals geestelijke afwijkingen en problemen, maar niet over hoe we het goed kunnen hebben? Hoe we kunnen leven zonder last van eenzaamheid?
Zelfkennis
Waarom leren we op school wel wat Dyslexie is en autisme, maar niet hoe je vrienden maakt? Waarom weet iedereen die van school komt hoe je moet tellen in het Engels, maar niet wat je eigen belangrijkste zintuig is? Hoe kan het zijn dat er kinderen van school komen die niet eens weten wat voor hen het leven waardevol maakt?
Waarom sturen we mensen het volwassen leven in die niet weten hoe je het handigst omgaat met tegenslag in het leven? Stel je eens voor dat je je school-carrière niet eindigt met een diploma dat jou heeft klaargestoomd voor de arbeidsmarkt, maar voor het leven zelf. Dat je weet hoe je jezelf en anderen gelukkig maakt. Wat zou daarvoor nodig zijn?
Freud of niet
We leven in een gepsychologiseerde wereld. Eeuwenlang werd de wetenschap gestuurd door godsdienst en oude filosofie. Pas zo’n anderhalve eeuw geleden is de psychologie als wetenschap die dierlijk en menselijk gedrag bestudeerde een aparte studie geworden. Die studie heeft zich in allerlei richtingen uitgewaaierd, maar ze heeft dankzij de ideeën van die meneer Freud diepgaande invloed gekregen op ons dagelijks leven. Een invloed die niet altijd even positief uitpakt.
Rondwarende ideeën
Gelukkig is zijn aanpak inmiddels vrijwel overal achterhaald. Maar de geest van Freud waart nog overal rond. Niet alleen begrippen als penisnijd of oedipuscomplex zijn gemeengoed, vooral zijn opvatting over hoe je iemand moet helpen bij psychische problemen is een bron van grote misère, die nog doorwerkt in de praktijk van menig therapeut.
Niet alleen in de therapeutische praktijk, maar ook in allerlei populaire blogs en tijdschriften vind je nog steeds de sporen van zijn werk. Het is interessant te zien hoe dit soort opvattingen zo’n enorme voet aan de grond heeft kunnen krijgen. Dat zou een studie op zich rechtvaardigen. Toch was het in 1980, een kwart eeuw geleden al, dat vooraanstaand psycholoog, Hans Eysenck, schreef:
Psychoanalysis is at best a premature crystallization of spurious orthodoxies; at worst, a pseudo-scientific doctrine that has done untold harm to psychology and psychiatry alike, and that has been equally harmful to the hopes and aspirations of countless patients who trusted its siren call. The time has come to treat it as a historical curiosity, and to turn to the great task of building up a truly scientific psychology.
[Eysenck, H. J. (1991). Decline and fall of the Freudian empire. Transaction Publishers.]
Freud heeft heel veel gedaan en heel veel geschreven. Het pure feit dat dankzij zijn invloed de psychologie tot zo’n grote betekenis is gegroeid moet ook vermeld worden, want dat heeft veel goeds gebracht. Maar de nalatenschap van Freud in de wereld van hulpverlening is gigantisch en soms zelfs tragisch. Het is nodig om er wat meer over te vertellen. Freud was ervan overtuigd dat de volwassen mens het resultaat was van ervaringen uit het verleden.
Tot zover tot je dienst, daar valt niet veel op af te dingen. Maar dan komt het. Problemen in het nu konden volgens hem alleen worden opgelost door te onderzoeken wat de oorzaak in de jeugd moest zijn geweest. Wroeten in het verleden was noodzaak, vond hij.
Op de bank!
Zijn therapie, de psychoanalyse, bestaat eruit dat je diverse keren per week, desnoods ettelijke jaren lang, de therapeut bezoekt om diepgaand je problemen te onderzoeken. De verdrongen emoties en oude conflicten worden bewust gemaakt en de cliënt moet dan de confrontatie met zichzelf aangaan. Deze confrontatie maakt psychoanalytische psychotherapie en psychoanalyse een inspannende en soms pijnlijke vorm van therapie. Een therapie voor welgestelden, dat zal wel duidelijk zijn. Gelukkig, anders zouden nog veel meer mensen dit hebben ondergaan.
Zoek maar op plaatjes bij psychotherapie en je ziet nog overal mensen op een bank liggen met de therapeut aan het hoofdeind. Wereldwijd zijn er nog maar heel weinig mensen die deze vorm van therapie aanbieden, maar ze zijn er nog wel. Veel van hen hebben de zuivere vorm van psychoanalyse afgezworen en gebruiken een variant. Toch is voor veel therapeuten het ‘graven in het verleden’ een standaard routine, en essentieel onderdeel van de therapie.
De wereld van de problemen…
Al komt het in de therapeutische praktijk minder voor, in de dagelijkse gesprekken is het steeds weer een onderwerp: ‘dat gedrag komt doordat… en vul maar in: er sprake was van mishandeling, mijn ouders zo streng waren of juist zo permissief’. Of ‘ik ben nu eenmaal zo omdat ik de middelste was in het gezin, ik geen aandacht kreeg van mijn moeder, ik te veel aandacht kreeg van mijn moeder…’.
Kortom, vrijwel iedereen gebruikt die opvatting van Freud nog steeds en wijt de moeilijkheden van vandaag aan ervaringen uit het verleden. En het valt natuurlijk moeilijk te ontkennen dat ervaringen uit het verleden je gemaakt hebben tot wie je nu bent. Maar dat wil niet zeggen dat het uit de sloot halen van oude koeien helpend is in het proces om een andere richting te kiezen en je beter te voelen.
Dringend nodig
Natuurlijk heeft de psychologie niet stilgezeten. Er is in de jaren voor als na 1980 echt heel veel ontdekt en ontwikkeld. Veel van die kennis is nog lang geen gemeengoed. Dat is jammer. Want veel van die kennis kan bijdragen aan meer geluk. Niet alleen de psychologie is ijverig bezig geweest. Ook allerlei ander takken van sport in de wetenschap zijn actief in het onderzoeken van de dingen die belangrijk zijn in een mensenleven. Heel veel takken in de wetenschap houden zich bezig met de vraag wat de oorzaak is van bepaald gedrag, waardoor we ons blij voelen of juist niet blij, wat maakt dat we elkaar aardig vinden en hoe we dat kunnen sturen.
Omgaan met relaties
Hersenonderzoek, biochemie, veranderkunde, economie en met name marketing, er is zo enorm veel kennis toegevoegd sinds die ouwe Freud aan het werk was, het is zonde om daar niet meer van te gebruiken in de praktijk. Eerlijk is eerlijk, dat gebeurt ook wel. Nieuwere opvattingen worden ook wel toegepast. Maar een samenhangend geheel van opvattingen die behulpzaam zijn voor gewone mensen in het opvoeden van de kinderen, in het omgaan met relaties, in het richting geven aan het leven van alledag en het oplossen van eenzaamheid, we hunkeren er naar.
Houdoe, zoals ze bij ons zeggen
Weg van de probleem-benadering, weg van de erfenis van Freud. Loslaten is overal lastig, ook in therapie-land. Maar hier ligt wel de sleutel tot de aanpak van eenzaamheid. In de wereld van de problemen zul je je oplossing niet vinden. Adieu, meneer Freud.
