Troostrijk en hoopgevend
“Vrijwilligers zijn het antwoord op eenzaamheid.” Het klinkt goed. Troostrijk zelfs. Maar klopt het ook?
Laat ik beginnen bij het begin: wat is eenzaamheid eigenlijk? Eenzaamheid is geen gebrek aan mensen om je heen. Het is een pijnlijk gevoel dat je zegt dat je niet de verbinding hebt die je nodig hebt. Die pijn zit in je brein. Het gevoel in je lijf.
Pijn in je brein
Eenzaamheid activeert dezelfde hersengebieden als fysieke pijn. Je brein gaat in overlevingsmodus. Het interpreteert sociale signalen negatiever. Je trekt je terug, juist wanneer je contact het hardst nodig hebt. Dat is neurobiologie. En die neurobiologie verandert je gedrag op manieren die verbinding moeilijker maken.
Hier komen de vrijwilligers in beeld. Goedbedoelende mensen die tijd vrijmaken voor een kopje koffie, een spelletje kaarten, een wandeling. Die warmte en aandacht brengen naar ouderen in verzorgingshuizen, naar mensen met een beperking, naar wie we beschouwen als kwetsbaar. Dat is waardevol. Onmisbaar zelfs. Maar is het genoeg?
En belangrijker nog: waarom gaan vrijwilligers eigenlijk alleen naar dat specifieke type mensen?
Wie voelt zich eenzaam?
Eenzaamheid treft ongeveer de helft van de bevolking. De helft. Dat zijn niet alleen ouderen. Dat zijn ook de veertigjarige die elke dag naar kantoor gaat, maar zich volledig geïsoleerd voelt. De dertigjarige moeder die omringd is door kinderen maar geen volwassen gesprek meer voert. De vijftigjarige die na een scheiding merkt dat zijn vriendenkring is verdampt. De twintiger die in een nieuwe stad woont en maar geen aansluiting kan vinden.
Sturen we daar vrijwilligers op af? Natuurlijk niet. Dat zou raar zijn. Iemand die gewoon functioneert, die werkt, die er “normaal” uitziet – die heeft toch geen hulp nodig? Die moet het zelf maar oplossen. Daten. Erop uit. Naar de sportschool. Netwerken. Dat dit een buitengewoon slecht advies is, schijnen niet veel hulpverleners te weten.
Als eenzaamheid zo’n groot probleem is, waarom doen we er dan alleen iets aan bij mensen die we al als hulpbehoevend beschouwen? Waarom is eenzaamheid bij een oudere iets waar de samenleving zich over ontfermt, maar eenzaamheid bij een werkende dertiger iets wat ie zelf maar moet zien op te lossen?
Liefdadigheid
Het antwoord is ongemakkelijk: we zien vrijwilligers niet als oplossing voor eenzaamheid. We zien ze als liefdadigheid voor kwetsbaren. Het gaat niet om het aanpakken van het probleem. Het gaat om het doen van iets goeds voor mensen die we zielig vinden. En dat brengt me terug bij de vraag: lossen vrijwilligers eenzaamheid op?
Stel je voor dat je kiespijn hebt. Een buurman komt langs met paracetamol en een luisterend oor. Fijn. Hartverwarmend. Maar los je daarmee je kiespijn op? Nee. Want afleiding geven is niet hetzelfde als het probleem oplossen. De tandarts heeft kennis van gebitsproblemen, van wortelkanalen, van hoe je structureel ingrijpt. Daar moet je zijn.
Hoezo deskundigheid?
Bij eenzaamheid denken we blijkbaar nog steeds anders. Daar vinden we het vanzelfsprekend dat vrijwilligers het oplossen. Alsof eenzaamheid geen expertise vereist. Alsof gezelligheid hetzelfde is als behandeling. En uit pure onmacht zeggen we tegen de anderen: ga eropuit, kom onder de mensen!
Maar vrijwilligers zijn geen behandelaars. Ze hebben geen training in hoe een door eenzaamheid veranderd brein werkt. Ze weten vaak niet hoe ze moeten omgaan met iemand die wantrouwend is geworden, die zich afsluit, die elk sociaal aanbod lijkt te saboteren. Maar al te vaak druipt een vrijwilliger na een tijdje onverrichter zake weer af.
Wat ik erg vind: de persoon die zich al eenzaam voelde heeft nu weer een bewijs dat verbinding niet lukt. Het brein krijgt bevestiging van zijn negatieve verwachtingen. De eenzaamheid verdiept. De vrijwilliger voelt zich machteloos en stopt ermee. En iedereen denkt: zie je wel, sommige mensen wíllen ook niet geholpen worden.
Illusie
Dit is het gevaar van de vrijwilligersoplossing: het maskeert het echte probleem. Het geeft de illusie van actie terwijl de kern onaangeroerd blijft. Het creëert een systeem waarin we denken dat we iets doen aan eenzaamheid, terwijl we eigenlijk alleen symptomen verzachten bij een selecte groep. En soms niet eens dat.
Wat zou wel werken? Deskundigheid. Mensen die begrijpen hoe eenzaamheid het brein verandert. Die weten hoe je iemand helpt door die hyperalerte fase heen te komen. Die een veilige verbinding kunnen opbouwen, ook wanneer iemand die verbinding lijkt te weigeren. Die niet opgeven bij de eerste afwijzing, omdat ze weten dat die afwijzing een symptoom is, geen keuze.
Dit vraagt om professionals of tenminste goed geschoolde begeleiders. Mensen die weten wanneer ze wel en niet moeten doorpakken. Die signalen kunnen interpreteren. Die een plan hebben dat verder gaat dan “gezellig een kopje koffie drinken.” En die beschikbaar zijn voor iedereen die ze nodig heeft, niet alleen voor wie past in ons plaatje van kwetsbaarheid.
Dan maar niet doen?
Betekent dit dat vrijwilligers geen rol hebben? Natuurlijk wel! Vrijwilligers zijn essentieel voor de samenleving. Onmisbaar zelfs. Voor ondersteuning, voor structuur, voor die warme menselijke verbinding die iedereen nodig heeft. Maar laten we ze niet inzetten als goedkope pleister op een diepe wond. Maar voor het helpen wijzen naar een echte aanpak van eenzaamheid. Want die is er wel degelijk.
Waarom denken we dat vrijwilligerswerk bij eenzaamheid een goed idee is?
Misschien omdat we eenzaamheid niet serieus genoeg nemen. Omdat we het zien als een soft probleem, iets tussen de mensen onderling. Geen echte aandoening. Geen echte crisis. Maar eenzaamheid doodt. Letterlijk. Het verhoogt het risico op sterfte, evenveel als vijftien sigaretten per dag. Het tast je immuunsysteem aan, verhoogt ontstekingen, vergroot de kans op hart- en vaatziekten.
Goed Gesprek
Dit is geen koffie-en-koekje-probleem. Dit is een volksgezondheidscrisis die deskundigheid vereist. Voor iedereen die erdoor getroffen wordt, niet alleen voor wie we al als hulpbehoevend beschouwen. Tuurlijk, een goed gesprek is altijd fijn. Maar praten over eenzaamheid (of over andere dingen) lost eenzaamheid niet op.
Dus ja, laten we vrijwilligers waarderen voor wat ze doen. Maar laten we stoppen met doen alsof ze eenzaamheid oplossen. Ze kunnen ondersteunen, aanvullen, versterken. Maar de echte aanpak? Die vraagt om mensen die weten wat ze doen. Eenzaamheidspecialisten. Er zijn er nog lang niet genoeg van…
Kun je dan wel als vrijwilliger…
Dus ja, als je als vrijwilliger die opleiding wilt doen, dan kun je inderdaad een prachtige bijdrage leveren aan het aanpakken van eenzaamheid. Vrijwillig, of betaald, als een normale andere baan. Daarmee is de vraag wel beantwoord.
