Eenzaamheid bestaat zolang er mensen bestaan. Opvattingen over wat eenzaamheid is lopen uiteen. Bijgevolg lopen ook de ideeën over wat een goede aanpak is uiteen.
Zo oud als de mensheid
Eenzaamheid is een onderwerp dat al bestaat zolang er mensen bestaan. De literatuur en muziek zijn er rijkelijk mee gevuld. De wetenschap waarin eenzaamheid onderwerp is van studie is de Psychologie, een vrij jonge wetenschap. Ook in de Sociologie is eenzaamheid een onderwerp van studie. Gerontologen houden zich wereldwijd het meest bezig met eenzaamheid, waarschijnlijk vanuit de gedachte dat eenzaamheid een probleem van een ouder wordende bevolking is.
De Amerikaan Weiss wordt over het algemeen beschouwd als degene die het eerste heeft gepubliceerd over eenzaamheid. Dat is overigens niet juist, want lang voor zijn tijd was er Johann von Zimmermann, die zijn leven wijdde aan het onderwerp. Ook in Weiss’ tijd waren er anderen die eerder al het voortouw hebben genomen om eenzaamheid op de agenda te zetten.
De tijd mee
Weiss had de tijd mee en bracht een stroom van interesse op gang, die vaak kwam vanuit de hoek van ouderenzorg, vanuit de gerontologie. De ervaring dat zeer oude mensen vaak last hebben van eenzaamheid bracht die interesse op gang. De nadruk bij het onderzoek naar eenzaamheid ligt dan ook al jaren bij de eenzaamheid bij ouderen.
De laatste tijd is een nuancering te merken en wordt ook eenzaamheid bij jongeren wat meer onderzocht. In Amerika is Cacioppo erg belangrijk geweest op het gebied van eenzaamheidsonderzoek. Momenteel is duidelijk dat eenzaamheid op elke leeftijd voorkomt. Aangezien de meeste mensen in ons land tussen de 35 en 65 zijn, komt daar ook de meeste eenzaamheid voor.
Meten
Om te meten hoe veel mensen zich eenzaam voelen is in Nederland veel gebruik gemaakt van de z.g. eenzaamheidsschaal, ook wel gemis-intensiteitsschaal genoemd. Dit is een meetinstrument dat is ontwikkeld in Nederland door De Jong-Gierveld en Van Tilburg. Uitgangspunt is dat men eenzaamheid beschouwt als ‘het ervaren verschil tussen aanwezige en gewenste contacten’. Zo weten we dat in Nederland ca. 40% van alle mensen dat gemis te vaak voelt en dat ca. 10% zich ernstig eenzaam voelt.
Wat is wat
Eenzaamheid wordt vaak verward met sociaal isolement. Eenzaamheid is een gevoel en staat in principe los van de feitelijke situatie, sociaal isolement is een situatie, namelijk een feitelijke tekortkoming aan mensen in je persoonlijk netwerk. De combinatie van beide is de meest zorgwekkende vorm van isolement. Belangrijk onderzoek hiernaar in Nederland wordt gedaan door Machielse.
Bij eenzaamheid worden vaak verschillende onderscheiden gemaakt, die soms gebaseerd zijn op de oorsprong van eenzaamheid, soms op de aard. (Meer uitgebreid hier te vinden)
- Affectieve eenzaamheid: andere mensen zeggen je niet zoveel en dus mis je ze ook niet, als je alleen bent (kluizenaar);
- Sociale eenzaamheid (isolement): het gevoel geen vrienden en of kennissenkring te hebben, het gevoel er alleen voor te staan;
- Situationele eenzaamheid: het gevoel opgesloten te zitten in je huis, … door de situatie (ziekte, werkloosheid, armoede, …);
- Emotionele eenzaamheid: het gevoel dat het niet lukt om gevoelens te delen, missen van een intieme partner;
- Chronische eenzaamheid: eenzaamheid die al jaren duurt en waarvoor men geen oplossing kan vinden.
- Existentiële eenzaamheid: mijn bestaan is uniek en per definitie afgezonderd van de ander
- Genetische eenzaamheid: er zijn aanwijzingen dat genen een rol spelen bij eenzaamheid. Dat kan gewoon betekenen dat je geprogrammeerd bent om een grotere behoefte te hebben aan intermenselijk contact.
Soorten eenzaamheid
De indeling in dit soort categorieën is niet erg functioneel. Eenzaamheid is namelijk altijd een signaal van het lichaam dat er een onbalans is in het contact met jezelf of met anderen. Waar die onbalans zit is een individuele zaak. De oplossing is dan ook te vinden in een speurtocht naar wat je als individu nodig hebt en hoe je dat kunt verwerven.
Eenzaamheid is het fysieke ervaren van een onbalans in de verbinding met anderen. Eenzaamheid maakt deel uit van ons overlevingsmechanisme. Het waarschuwt ons als we zo weinig verbonden zijn met anderen dat we erdoor in gevaar raken. Het is dus een signaal dat ons aanzet tot het maken van verbinding. Eenzaamheid is dus op zich geen probleem, maar een belangrijk onderdeel van ons bestaan.
Aanleiding
Niet alleen een partner verliezen kan leiden tot eenzaamheid. Verandering van werk, een kind krijgen, ziekte, anders zijn door een handicap, het zijn allemaal verstoringen van levenspatronen. Zo’n verstoring geeft angst, onzekerheid, een gevoel van leegte.
Verstoring van bestaande patronen vraagt om aanpassing aan de nieuwe situatie. Die aanpassing kost tijd en gaat vaak met horten en stoten. Tijdens zo’n transitie kan eenzaamheid optreden. Nieuwe patronen ontwikkelen die recht doen aan de individuele behoeften, daar ligt de uitdaging voor het omgaan met eenzaamheid.
Probleem
Eenzaamheid is pas een probleem als mensen niet in staat zijn de verbindingen te maken die passen bij hun persoonlijke behoeften. De oorzaak daarvan kan liggen in (al dan niet tijdelijke) omstandigheden, of in een gebrek aan competenties om passende verbindingen aan te gaan, door welke oorzaak dan ook. Gebrek aan kennis of kunde, een remming, een nare ervaring in het verleden, het kan allemaal aan de orde zijn. Zoeken naar de juiste patronen in verbinding is dan de uitdaging.
Aanpak van eenzaamheid
Een aanpak van eenzaamheid zal daar dan ook op gefocust moeten zijn: een individuele zoektocht naar een manier om een goed leven in verbinding met anderen te realiseren.
